Ο ΓΥΑΛΙΝΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΥΠΌ ΤΗΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΑΥΣΤΗΡΗ ΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ ΜΑΝΟΛΗ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ

μανολησ Ζαχαρίαδης 18-04-2013 βιβλιοπωλειο ελευθερουδακης

Ηράκλειο

Πασχαλίας Τραυλού, «Γυάλινος Χρόνος»: Παρουσίαση

 Η πλοκή του μυθιστορήματος εκτυλίσσεται στη Σαντορίνη, τόπο καταγωγής της ηρωίδας, και χρόνος της ιστορίας η σημερινή εποχή, όπως φαίνεται και από μια ημερομηνία στις σημειώσεις της: 2 Ιουλίου 2010. Η ηρωίδα του έργου, η επιτυχημένη συγγραφέας Βερονίκη Δελένδα, όταν μαθαίνει ότι η ανίατη ασθένεια  από την οποία πάσχει της αφήνει ελάχιστο χρόνο ζωής, επιχειρεί μια απονενοημένη βουτιά στα έγκατα του εαυτού της. Αποκόπτεται απροειδοποίητα και πεισματικά από τα μάταια εγκόσμια αναζητώντας τον αποκομμένο ομφάλιο λώρο της με το παρελθόν. Αποφασίζει να καταφύγει  στην ασφάλεια  του απαρνημένου, εδώ και καιρό, πατρικού της, όπου προσπαθεί να περιθάλψει  τα βασανιστικά υπαρξιακά της αδιέξοδα.  Συμπαραστάτης και βοηθός της σ’ αυτή την προσπάθεια ο πιεστικά αυτόκλητος συνεργός της ψυχολόγος -αλτρουιστής Αλέξανδρου Φιλίππου.

 Ο λιγοστός χρόνος ζωής που της απομένει, τέσσερις μήνες σύμφωνα με το γιατρό της, γίνεται ένας ισχυρός μεγεθυντικός φακός μέσα από τον οποίο η ηρωίδα ιχνηλατεί με αυστηρότητα τα λάθη της και τις αδυναμίες του παρελθόντος.  Το υποσυνείδητό της φαίνεται να βασανίζεται  περισσότερο  από τα ψυχικά  εγκαύματα που έχει προκαλέσει η ίδια στον εαυτό της παρά από την ανίατη ασθένεια  που τη σιγολιώνει μέρα με τη μέρα. Η πρώτη κατηγορία που αποδίδει στον εαυτό της είναι οι νύχτες αχαλίνωτου έρωτα στην Αβινιόν της  Γαλλίας, ως αντίδοτου στην ερωτική ξηρασία  της προσωπικής της ζωής. Η δεύτερη και πιο ισχυρή είναι η βαριά αμέλεια  μητρικής φροντίδας στην ανατροφή της μοναχοκόρης της, για χάρη της καριέρας. Αντί για γαλήνη όμως τις τελευταίες στιγμές, βρίσκεται μπροστά σε ένοχα μυστικά των ανιόντων συγγενών της.

Έχουμε να κάνουμε με ένα σχετικά ογκώδες  μυθιστόρημα 440 σελίδων, με αναλογικά λιγοστούς  σε αριθμό ήρωες. Εκτός από τη βασική μυθιστορηματική ανάπτυξη, στο έργο υπάρχουν και 12 ιντερμέδια, τα οποία αντιστοιχούν στα δώδεκα βιβλία  που πρέπει να γράψει στο μικρό αυτό διάστημα χρόνου η ηρωίδα-συγγραφέας, στα οποία θα επανέλθουμε παρακάτω.

 Όλη σχεδόν την πλοκή επωμίζεται η βασική ηρωίδα,  και κατά δεύτερο λόγο ο γηραιός παππούς Ισίδωρος.  Τα μυστικά που τους βαραίνουν, και που εξομολογούνται αμοιβαία, δεν τους οδηγούν στην  ηθική κατάρρευση. Και δεν τους οδηγούν γιατί έχουν να κάνουν κυρίως με δράση αυτοκαταστροφική. Η βλάβη που αναπόφευκτα προκαλούν στους οικείους τους, εντάσσεται στο πλαίσιο της ανθρώπινης αδυναμίας, που είναι κατανοητή και εν πολλοίς συγχωρείται. Εξαίρεση αποτελεί ένας φόνος –όπως αποδεικνύεται τελικά - που ξεπληρώνεται έστω και αργά από έναν επίορκο σεξπηρικό  Ρωμαίο, ως ηθική επιταγή που όμως έχει λήξει.

Στην αφήγηση εμπλέκονται τέσσερις ακόμη ήρωες.   Ο έρωτας-σκιάχτρο που ενσαρκώνει ο Φαίδων ως σύζυγος. Τυπικό  σύμβολο ανούσιου αρσενικού, με αντιδραστικές αντιλήψεις εξουσιαστικής κτητικότητας απέναντι στο θηλυκό. Καμιά γυναίκα  δεν δέχεται, αλλά μόνο  ανέχεται –και όχι αιωνίως- για λόγους κυρίως κοινωνικής πίστωσης ή για λόγους συντήρησης του αστικού οικογενειακού μύθου, κυρίως στα μάτια των πιο αδύναμων μελών μιας οικογένειας. Η στάση του αυτή αποτελεί πρώτης τάξεως άλλοθι του θηλυκού για ξέπλυμα βρώμικων ερώτων χωρίς πολλές-πολλές ενοχές, τουλάχιστον απέναντί του.

Έτερος ήρωας, ο μέχρι καταπλήξεως ερωτευμένος ψυχολόγος Αλέξανδρος Φιλίππου. Η άνευ όρων παράδοσή του, και μάλιστα χωρίς να υπάρχει ανάλογη απαίτηση καθώς η ηρωίδα δεν είναι η γυναίκα-αράχνη που κατασπαράζει τους άνδρες- θύματά της, η ανεξήγητη και αχρείαστη εν τέλει αυτοθυσία του, χωρίς να εξηγούνται επαρκώς τα κίνητρα, δεν πείθει. Και μάλιστα  όταν η όποια σχέση του μέχρι τώρα με τη γυναίκα αυτή περιορίζεται στη σφαίρα του πλατωνικού έρωτα, κατ’ απαίτηση της ίδιας.

Η τρίτη φιγούρα της ιστορίας είναι ο ρωμαλέος νεαρός-ερωτευμένος κι εκείνος- με την γόησσα-ηρωίδα. Ένα είδος από μηχανής θεού για να οδηγήσει παραπέρα την πλοκή με τις αποκαλύψεις του.

Η τέταρτη περσόνα του έργου είναι η μακρινή εικόνα της κόρης-αμαρτίας Δανάης, που εμφανίζεται στον αναγνώστη ουσιαστικά  μέσα από αναφορές της μητέρας της. Η απόλυτη στάση της για τη ζωή και η αυστηρή κριτική της στον Άνθρωπο και στα έργα του -αναγνωρίσιμα εφηβικά στοιχεία- την  κρατά πεισματικά μακριά από τη μητέρα της.

Εκτός όμως από τις παραπάνω διακριτές περσόνες του μυθιστορήματος, ο επαρκής αναγνώστης αντιλαμβάνεται άλλους δύο αξιοπρόσεχτους αλλά αφανείς ήρωες, οι οποίοι προκύπτουν ως απαίτηση του κειμένου:  ο Χρόνος, ο γυάλινος και εύθραυστος, και οι Λέξεις.  Στη βασανιστική σχέση του πρώτου με την ανθρώπινη ύπαρξη και την κλασματική αίσθηση με την οποία τον αντιλαμβάνεται,  είναι αφιερωμένο στην ουσία ολόκληρο το βιβλίο. Ο χρόνος είναι στην πραγματικότητα ο Κρόνος που κατασπαράσσει τα παιδιά-δημιουργήματά του. Ο χρόνος καλύπτει και αποκαλύπτει αλλάζοντας διαρκώς μορφές μέσα στην πρωτεϊκή του φύση, με την οποία γίνεται αντιληπτός από τους ανθρώπους.

Ο δεύτερος αφανής ήρωας είναι οι Λέξεις. Προσοχή, όχι η γλώσσα. Οι Λέξεις.  Έχουν μια σαγηνευτική επίδραση στην ηρωίδα-συγγραφέα, το alter ego της συγγραφέως του μυθιστορήματος. Ας αφήσουμε όμως την ίδια τη συγγραφέα  να μας αποκαλύψει   τη βαθιά ερωτική  σχέση της με τις λέξεις, η οποία έχει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αληθινού έρωτα:  πόνο, ανάμνηση,  παχνίδι, χτυποκάρδι, αγάπη. ( Σ. 62: «Ίσως είναι οι λέξεις…δεν τολμούσα».

Στη  σπονδυλωτή ανάπτυξη του μυθιστορήματος  εντάσσονται τα δώδεκα βιβλία που συγγράφει η ηρωίδα στον λιγοστό καιρό που της απομένει. Ο εξωτερικός συμβολισμός με τις δώδεκα ώρες, δηλαδή με το χρόνο, είναι προφανής. Είναι για την ακρίβεια σχεδιάσματα βιβλίων, όπως εξομολογείται η ίδια, με στόχο την αποκάλυψη του απογυμνωμένου από την πληθωρική ενδυμασία της γλώσσας επιμύθιου. Φυσικά σ’ ένα βιβλίο δεν ενδιαφέρει μόνο το επιμύθιο, και αυτό το γνωρίζει καλά η έμπειρη Πασχαλία Τραυλού.  Διαφορετικά θα γραφόταν μόνο επιμύθια, χωρίς το επίπονο βάθος της έννοιας και το κουραστικό πλάτος της περιγραφής. Μερικά από τα σχεδιάσματα αυτά είναι λογοτεχνικά κοσμήματα μεγάλης αξίας και αισθητικής. Ξεχωρίζω το αριστοτεχνικό  «Η ζωή αλλιώς» για την εξαιρετικά πρωτότυπη σύλληψη του περιεχομένου, την άρτια μορφή και φόρμα του. Οι λογοτεχνικοί ήρωες αυτονομημένοι και συνειδητά απεξαρτημένοι από το άγκιστρο της συγγραφικής πένας, αναμετρούνται  με την αμφισβητούμενη από τους ίδιους αυθεντία του δημιουργού τους. «Στο ρολόι του πεπρωμένου» που είναι επίσης μια εξαιρετική λογοτεχνική κατάθεση, εκτός από την εφιαλτική αντίληψη της ζωής, με την έννοια του εναπομένοντος βιολογικού χρόνου, θίγεται επίσης και το μεταναστευτικό.

Η εμπειρία της Πασχαλίας Τραυλού σε μακροσκελείς μυθιστορηματικές φόρμες της επιτρέπει να υποτάσσει  με ευκολία  το υλικό της σε μια στίλβουσα και λεία γλώσσα, που παραπέμπει στην ακρίβεια χειρουργικού εργαλείου. Τέμνει και ανατέμνει την αφηγηματική ύλη, κεντά με υπομονή και ακρίβεια πρόσωπα και χαρακτήρες. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί, παρόλο που υπακούει στη ροή και την αμεσότητα του καθημερινού λόγου, δεν έχει σε καμιά περίπτωση τα χαρακτηριστικά της πηγαίας λαϊκής έκφρασης. Στα ενδότερα της φράσης κυριαρχεί η αγωνία της διαύγειας του νοήματος και της θωράκισης του σημαινομένου, κλείνοντας με μαεστρία το μάτι  πολλές φορές στη λόγια ή στην ακαδημαϊκή έστω εκδοχή της γλωσσικής μονάδας, χωρίς όμως να φτάνει στην εκζήτηση.  Έχουμε έτσι ένα είδος υπερεγώ της γλώσσας, το οποίο ως στοιχείο της καλλιεργημένης γλωσσικής ικανότητας  προσπαθεί να τιθασεύσει τις ενστικτώδεις παρορμήσεις του αυθόρμητου λόγου.  Η συγγραφέας προσπαθεί να αξιοποιήσει τα πεπερασμένα όρια της γλώσσας εκμεταλλευόμενη την πολυσημία του σημαίνοντος, ώστε να προφυλαχτεί από τη διαστρέβλωση της απειρότητας της σκέψης.

Στην τεχνική της αφήγησης επιλέγεται  κατά κύριο λόγο η κλασική μηδενική εστίαση με εξωτερική οπτική γωνία. Η τεχνική αυτή δίνει τη δυνατότητα  στον ετεροδιηγητικό τύπο του αφηγητή να κάνει σχόλια, να παρέχει πληροφορίες στον αναγνώστη, να αποστασιοποιείται από συναισθηματικές φορτίσεις. Ο αφηγηματικός τρόπος μοιράζεται ανάμεσα στην διήγηση, με ακριβείς περιγραφές και δημιουργία διόδων και περασμάτων στο παρελθόν, και στη μίμηση, με άμεση αφηγηματική δράση και πειστικούς διαλόγους. Επιθυμία της συγγραφέως είναι να μην υπάρχει μεγάλη απόκλιση στη συνείδηση του αναγνώστη ανάμεσα  στο χρόνο του μύθου και στον πραγματικό.  Έτσι οι αναπόφευκτες αναδρομικές αφηγήσεις ελέγχονται  σχολαστικά τόσο κατά τη λογική οριοθέτησή τους, όσο και κατά την τεχνική επιμέτρησή  τους.

Σπίτια από γυαλί υπάρχουν. Λένε πως Ρωμαίος πολιτικός ζήτησε να του φτιάξουν  σπίτι από γυαλί, για λόγους ευθιξίας, όταν αμφισβητήθηκε η εντιμότητα και η ηθικότητα στη ζωή του, απαντώντας στις κατηγορίες αυτές με διαφάνεια. Αλλά και σήμερα υπάρχουν μοντέρνες κατασκευές από γυαλί. Μπορείτε να φανταστείτε πώς θα ήταν η ζωή σας μέσα σε ένα γυάλινο σπίτι; Απλές καθημερινές δραστηριότητες, όπως ένα ντους για παράδειγμα, θα ήταν πλέον αρκετά ζόρικο ζήτημα.

          Ποιος όμως θα ήθελε την ύλη του χρόνου του γυάλινη; Ποιος θα επιθυμούσε να εγκλωβιζόταν σαν προϊστορικό έντομο στο διάφανο ρετσίνι του χρόνου; Εγώ προσωπικά θα έπαιρνα φόρα και θα επιχειρούσα μια απονενοημένη βουτιά στα έγκατα του εαυτού μου!