Ελένη του Ευριπίδη, εκδόσεις Κέδρος

http://www.critique.gr/index.php?&page=article&id=1090

Ελένη του Ευριπίδη γράφει η Πασχαλία Τραυλού Ο από «σκηνής φιλόσοφος» Ευριπίδης, ο ποιητής που δέχτηκε τις ιδεολογικές ανακατατάξεις του πνευματικού κινήματος των σοφιστών, των συνεπειών της Σικελικής εκστρατείας και της κατάρρευσης της Αθηναϊκής Ηγεμονίας, είναι η κραυγαλέα απόδειξη της συνύφανσης της πολιτικής και της τέχνης. Στο έργο του καταδεικνύεται όσο ποτέ ο ισχυρισμός ότι η τέχνη είναι πέρα και πάνω απ’ όλα πράξη πολιτική. Όσο κι αν η ανάγνωση του μεταφρασμένου κειμένου της Σοφίας Νικολαϊδου ρέει σαν χείμαρρος, κανείς αναγνώστης – και κατ’ επέκταση κανείς θεατής του δράματος – δεν θα σταθεί απλώς στη ρομαντική ιστορία δυο ερωτευμένων συζύγων που προσπαθούν να σωθούν από τον διεκδικητή βασιλιά της καρδιάς και του κορμιού της Ωραίας Ελένης. Μιας Ελένης που, μάλλον μόνο στην ευειδή μορφή της θυμίζει τη γνωστή μυθική της διάσταση. Ο Ευριπίδης φαίνεται πως δανείζεται το μύθο της Ωραίας Ελένης από τα θέματα του ομηρικού κύκλου μόνο και μόνο για να τον ανατρέψει. Του χαρίζει νέα πνοή, πλάθοντας μια ηρωίδα εντελώς αυτόνομη, καινούργια και απόλυτα δική του. Το δραματικό κατασκεύασμα του ειδώλου που οι θεοί έστειλαν στην Τροία επιτρέποντας να αμαυρωθεί η τιμή της Ελένης και να διαστρεβλωθεί η αλήθεια των γεγονότων του Τρωικού πολέμου, είναι από τα πιο μεγαλειώδη ευρήματα στο παγκόσμιο θέατρο και από τα πιο ισχυρά σύμβολα της ματαιότητας του πολέμου. Η αποκατάσταση της κατεστραμμένης φήμης της ηρωίδας ανοίγει νέους δρόμους στην πλοκή του Ευριπίδη κάνοντας την τραγωδία του άλλοτε ένα ρομαντικό έργο διάσωσης ενός ερωτευμένου ζευγαριού και άλλοτε ένα έργο με βαθιά ιδεολογικά και πολιτικά μηνύματα. Η Ευριπίδεια Ελένη είναι περισσότερο μια αρχετυπική Εύα, με τα χαρακτηριστικά της ομορφιάς και της πλάνης, παρά το ομηρικό σύμβολο της γυναικείας απιστίας. Συνδυάζοντας στοιχεία από την πιστή Πηνελόπη καθώς αρνείται να παντρευτεί τον βάρβαρο βασιλιά Θεοκλύμενο όσο παλεύει να παραμείνει αφοσιωμένη στη μνήμη του Μενέλαου, όσο και στοιχεία από την εταίρα του Περικλή, την Ασπασία, η οποία κινούσε τα νήματα της ΑθηναΪκής Πολιτείας ελέγχοντας και χειραγωγώντας τον Αθηναίο ηγέτη, παρουσιάζει την εκδοχή του θηλυκού που απέχει πολύ από την ταπεινή και υποταγμένη Αθηναία του 5ου αιώνα π.Χ. Ίσως επειδή εκείνη την εποχή οι Αθηναίες αρχίζουν να διεκδικούν κάποια προνόμια και να αυτονομούνται, έχοντας πληροφορηθεί πως για το φύλο τους στην Σπάρτη φυσούσε άλλος αέρας... Οι σοφιστικές επιρροές περί ισότητας όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως κατα-γωγής, φύλου και τάξης διαφαίνονται καθαρά στην «Ελένη». Ο Ευριπίδης εμφανίζεται πρωτοπόρος και ριζοσπαστικός όσον αφορά το ρόλο και τη διανοητική υπόσταση του γυναικείου φύλου, καθώς παρουσιάζει την ηρωίδα του ιδιαίτερα ευφυή και ευέλικτη, να συλλαμβάνει εκείνη και όχι ο «ανώτερος ανδρικός νους» του Μενελάου το σχέδιο της απόδρασης από την αφιλόξενη χώρα, σαν «άλλη Ασπασία και αυτή» ή σαν «πολυμήχανος θηλυκός Οδυσσέας», σπάζοντας τα έμφυλα στερεότυπα που ίσχυαν στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. Πέρα ωστόσο, από τις ριζοσπαστικές ιδέες που αποτυπώνει ο ποιητής όσον αφορά την αμφισβήτηση της μαντικής, της κατωτερότητας της θηλυκής νοημοσύνης, της δουλείας και της υποταγής της ανθρώπινης βούλησης στις αποφάσεις των ανθρω-πόμορφων θεών, ο Ευριπίδης διακρίνεται για την καινοτόμα συνύπαρξη του τραγικού και του κωμικού στοιχείου στο ίδιο δράμα. Έως την εποχή που διδάχτηκε η Ελένη, τα είδη των δραμάτων διακρίνονταν αυστηρά σε κωμωδίες και τραγωδίες με αδιαπραγμάτευτα άκαμπτη εκφραστική και ιδεολογική οριοθέτηση των δύο ειδών. Στην Ελένη αρχίζει να διαφαίνεται η ρευστότητα των ορίων ανάμεσα στην κωμωδία και την τραγωδία, αποτυπώνοντας την ίδια ανάμειξη γέλιου και λύπης που εντοπίζεται και στη ρεαλιστική πραγματικότητα. Ο Ευριπίδης κάνει πρώτος το μετέωρο εκείνο βήμα που θα αφαιρέσει από τους υποκριτές την επιβλητική σκευή προκειμένου να γίνουν γήινοι και να μοιάσουν στους κοινούς θνητούς ώστε να επιτύχουν μαζί τους την ταύτιση. Για το λόγο αυτό η τραγική ειρωνία που στηρίζεται στην αφέλεια του Θεοκλύμενου να πέφτει στα δίχτυα της Ελένης και να υποκύπτει στα αιτήματά της, τυφλωμένος από έρωτα, αποκτά στο έργο νέες διαστάσεις, ξεφεύγοντας από το στόχο του ελέου και του φόβου που οι τραγικές ειρωνίες προκαλούν στους θεατές. Αντιθέτως, ο θεατής αισθάνεται τέρψη με την τραγικότητα του βάρβαρου Θεοκλύμενου ο οποίος είναι μια τραγική φιγούρα αφού αγνοεί το σχέδιο εξαπάτησής του από την Ελληνίδα γυναίκα αγαπημένη του. Είναι προφανές ότι ο Ευριπίδης είχε υποσυνείδητα σπάσει τα παραδεδομένα αρχαιοελληνικά σχήματα του δράματος που επεδίωκε να απελευθερωθεί θεατρικά εισάγοντας τις βάσεις για ένα καινούργιο είδος θεάτρου. Ο εξοβελισμός του ελέου και του φόβου από την εν λόγω τραγωδία, ή τουλάχιστον ο περιορισμός των στοιχείων αυτών σε σχέση με τη σοφόκλεια ή την αισχύλεια τραγωδία, αποτελεί ορόσημο για το δράμα και καταδεικνύει ότι ο νεώτερος των τριών τραγικών ανοίγει νέους ορίζοντες στην τέχνη του θεάτρου, δεχόμενος τις επιδράσεις του κοινωνικοπολιτικού και ιδεολογικού περιβάλλοντος και τολμά να φέρει τις θεατρικές τεχνικές πιο κοντά στον ρεαλισμό και στην καθημερινότητα. Η ευφυία εξάλλου του ποιητή καταδεικνύεται τόσο στο ευφυές σχέδιο διάσωσης της Ελένης που περιλαμβάνει το στάδιο της δέσμευσης της μάντισσας Θεονόης με τους αγώνες λόγου της ηρωίδας και του Μενελάου, προκειμένου να την προσεται-ριστούν, το στάδιο κατάστρωσης του σχεδίου διάσωσής τους από την ίδια την Ελένη και το στάδιο υλοποίησης του σχεδίου, όπου ο Ευριπίδης αναδεικνύεται σε άριστο τεχνίτη της θεατρικής και – γιατί όχι – της μυθιστορηματικής περιπέτειας. Η λεπτή διαχείριση του χιούμορ εξάλλου με τη συγκαλυμμένη δισημία σε πάμπολλες στιχομυθίες Μενελάου-Θεοκλύμενου και Ελένης Θεοκλύμενου, αποτελεί καταφανή απόδειξη της λεπτοδουλεμένης γλώσσας του Ευριπίδη σε κάθε επίπεδο. Κορυφαίο επίσης εύρημα του ποιητή αποτελεί η φιγούρα της μάντισσας Θεονόης η οποία παίζει το ρόλο του «απομηχανής θεού» αφού η παρέμβαση της με ένα ψέμα συμβάλλει στην αίσια έκβαση του δράματος. Η αναφορά στους θεούς και ο σημαίνων ρόλος τους για την πορεία των ανθρώπινων πραγμάτων, γίνεται εμφαντικά στο πρώτο μισό της τραγωδίας, ενώ η σημαντικότητα της θείας παρέμβασης αποδομείται αριστοτεχνικά στο δεύτερο μισό, κατά το οποίο οι ήρωες παίρνουν τα ηνία του μέλλοντός τους στα χέρια τους και βοηθούνται όχι από τους θεούς αλλά από μια γυναίκα επίσης, τη Θεονόη η οποία παρότι εμφανίζεται ως γνώστης των θεϊκών βουλών ακολουθεί το δρόμο της δικαιοσύνης. Η ανθρώπινη δράση και σοφία είναι αυτή που οδηγεί στη σωτηρία, θα αναφέρει ο Αγγελιοφόρος, αποτυπώνοντας την ευριπίδεια αντίληψη περί θεών και μαντικής, με ιδιαίτερη μάλιστα αιχμηρότητα και δηκτική κριτική. Τέλος, το εθνικιστικό στοιχείο της ελληνικής ανωτερότητας έναντι του βαρβαρικού στοιχείου, που δεν χάνει ευκαιρία ο Ευριπίδης να προάγει στο έργο του δηλώνοντας ότι οι πόλεμοι είναι επιζήμιοι για νικητές και ηττημένους, αποδεικνύει πως το αθηναϊκό κοινό είχε αρχίσει να συνειδητοποιεί τη ματαιότητα του ηγεμονικού προφίλ της Αθήνας στην Αθηναϊκή Συμμαχία και είχε ανάγκη τόνωσης του εθνικού φρονήματος καθώς ήδη είχαν αρχίσει να πυκνώνουν τα σύννεφα «βαρβαρικών απειλών». Πέρα και πάνω απ’ όλα όμως η «Ελένη» του Ευριπίδη χαρακτηρίζεται από μοναδική ζωντάνια, ταχύτητα και ευελιξία σκέψης, που καθιστά την ανάγνωσή της μια συναρπαστική διαδικασία, καλώντας μας – γιατί όχι; - να διαβάσουμε θέατρο! Μετάφραση: Σοφία Νικολαΐδου Κέδρος, 2008 138 σελ.

Αρθρογράφος: Πασχαλία Τραυλού Critique Critique