Πολιτισμικός υβριδισμός του Peter Burke

http://www.critique.gr/index.php?&page=article&id=1114

Πολιτισμικός υβριδισμός του Peter Burke γράφει η Πασχαλία Τραυλού Στηριγμένος στον αδιαμφισβήτητο ισχυρισμό πολλών μελετητών όπως του Claude Levis Strauss και του Eduard Said ότι όλοι οι πολιτισμοί αποτελούν προϊόντα συνονθυλεύματος και δανεισμού, ο Peter Burke με αυτό το εύστοχο και ευσύνοπτο δοκίμιο, σε πέντε κεφάλαια καλείται να αναλύσει αφενός την ποικιλομορφία των αντικειμένων και των όρων που προσδιορίζουν και περιγράφουν τις πολυσχιδείς διαδικασίες σύντηξης και σχηματοποίησης των πολιτισμών, αφετέρου να εντοπίσει τις λεπτές διαφοροποιήσεις των καταστάσεων που οδηγούν στη διαμόρφωση πολιτισμικών υβριδίων που προκαλούν ανανέωση και ανασύσταση της έννοιας του πολιτισμού. Δεν παραλείπει βεβαίως να διατυπώσει τόσο τις αισιόδοξες όσο κα τις απαισιόδοξες αντιλήψεις για το ρόλο και τη λειτουργία των πολιτισμικών υβριδίων την εποχή της παγκοσμιοποίησης που σαν κινούμενη άμμος άλλοτε τείνει να καταποντίσει πολιτισμούς και άλλοτε να τους αναμείξει ώστε να σταθεροποιήσει μια πολιτισμική φόρμα ικανή να εξασφαλίσει την προσαρμογή του ατόμου στην νεοαναδυόμενη εποχή. Ο Βurke, πραγματοποιεί αρχικά ένα εντυπωσιακό σερφάρισμα στις ορολογίες και μεταφορές που χρησιμοποιεί η κοινωνιολογική θεωρία και η ιστορία προκειμένου να περιγράψει το φαινόμενο κατά το οποίο νέες μορφές πολιτισμού ξεπηδούν από τη διασταύρωση, συνάντηση, διείσδυση και αντιδανεισμό προγενέστερων πολιτισμικών δομών όταν το επιτρέπουν οι κοινωνικοπολιτικές, γεωγραφικές και οικονομικές συγκυρίες. Το γεγονός ότι έχουν πάψει να υφίστανται « πολιτισμοί-νησιά», υπό την έννοια των απολύτως ανεξάρτητων από την επιρροή του ξένου πολιτισμών, αφού τα μέσα μαζικής μεταφοράς και ενημέρωσης έχουν από νωρίς εξασφαλίσει τη δυνατότητα της πολιτισμικής επαφής, δίνει στον συγγραφέα το έναυσμα να αναζητήσει πολιτισμικά υβρίδια σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας όπως είναι η γλώσσα, η θρησκεία, τα ταξικά συστήματα και κάθε έκφανση τέχνης μέσα στην οποία ανακαλύπτει θησαυρούς  επιρροών, δανείων και αντιδανείων. Επισημαίνοντας ότι εντονότερος πολιτισμικός υβριδισμός εμφανίζεται σε οικουμενικές μητροπόλεις ή σε μεθορίους όπου συνορεύουν πολιτισμοί με αντιφατικά χαρακτηριστικά, ο Βurke καταλήγει στο ευαίσθητο συμπέρασμα ότι σε αυτές τις περιπτώσεις τόσο η «μόδα του ξένου» όσο και η «ξενηλασία» είναι δυο παράγοντες-διαδικασίες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση ποικίλων νέων πολιτισμικών σχημάτων. Καθώς καθαρόαιμοι λαοί, καθαρόαιμη μουσική ή τέχνη δεν υπάρχουν, ο συγγραφέας διαπιστώνει πως σήμερα, παρότι υπάρχουν αρκετοί πολέμιοι της παγκοσμιοποίησης, τα πολιτισμικά υβρίδια τείνουν να ομογενοποιηθούν αποδεικνύοντας πως οδεύουμε σε ένα καινούργιο ομαλοποιημένο πολιτισμικό σχήμα που δεν είναι εχθρικό πως την προγενέστερη εθνική ταυτότητα ούτε στοχεύει στην πολιτισμική αλλοτρίωση των ατόμων. Αντιθέτως, θεωρεί πως οδηγούμαστε σε μια πολιπολιτισμικότητα και σε μια πολιτισμική διγλωσσία κατά την οποία τα άτομα θα ζουν κατά κάποιον τρόπο δύο ζωές, αυτή που θα βιώνουν με τους ανθρώπους της στενής οικογενειακής, θρησκευτικής, εθνικής κοινότητας στην οποία ανήκουν και αυτή που θα ζουν στην επαγγελματική τους αρένα και στην ευρύτερη κοινωνική τους ζωή κατά την οποία θα έρχονται σε επαφή με άτομα διαφορετικής προέλευσης του παγκόσμιου χωριού. Αλλά ακόμη και έτσι, τα αντιδάνεια θα συνεχίζονται καθώς συχνά συνήθειες, χαρακτηριστικά και συμπεριφορές της μιας πολιτισμικής γλώσσας θα διεισδύουν και θα επηρεάζουν την άλλη, με αποτέλεσμα η ταυτότητα του ατόμου να αποκτά πρόσθετη πολυπλοκότητα παράλληλα με μια εμπλουτισμένη και συνεχώς ανατροφοδοτούμενη κουλτούρα. Δίχως να παραγνωρίζει βεβαίως ότι στις συναντήσεις των πολιτισμών είτε αυτές συμβαίνουν υπό ειρηνικές είτε υπό πολεμικές συνθήκες συνήθως το πάνω χέρι έχει ο δυνατός, ο συγγραφέας παρατηρεί ότι πάντα, ακόμη και στην περίπτωση της υποταγής ενός λαού σε άλλο, υπάρχουν δανεισμοί και πολιτισμικές διεισδύσεις που οδηγούν σε ενδιαφέροντες διαπολιτισμικούς συνδυασμούς που άλλοτε διευρύνουν τους ορίζοντες ατόμων και κοινωνιών και άλλοτε οδηγούν σε αλλοτρίωση υγιών πολιτισμικών δομών. Αναμφίβολα βεβαίως, ο πλουραλισμός ενισχύει τη διαδικασία της υβριδοποίησης μέσω της ιδιοποίησης ξένων πολιτισμικών στοιχείων και οι διαπολιτισμικές διασταυρώσεις είναι τόσο πυκνές διαμορφώνοντας πολύπλοκα δίκτυα αντιδανείων που είναι δύσκολο συχνά ακόμη και για έναν έμπειρο μελετητή να εντοπιστούν. Δεδομένου ότι συχνά οι επιρροές που ασκεί ένας πολιτισμός σε έναν άλλο με τον οποίο εμφανίζει κάποιες αντιστοιχίες κοινωνικές, θρησκευτικές ή γλωσσικές και οι κώδικές του έχουν σαφείς αναλογίες, ο Burke χρησιμοποιεί τον ακριβή όρο «πολιτισμική μετάφραση» για να επισημάνει ότι συχνά η διασταύρωση πολιτισμών δεν είναι παρά η προσπάθεια να μεταφραστεί ένας πολιτισμός στον κώδικα ενός άλλου πολιτισμού, χρησιμοποιώντας ως γέφυρες τα κοινά στοιχεία που εντοπίζονται σε κάποιο τομέα μεταξύ τους. Το βέβαιο πάντως είναι πως η επαφή ατόμων και κατ’ επέκταση πολιτισμών οδηγεί στην κρεολοποίηση των πολιτισμικών σχημάτων, στη διαμόρφωση δηλαδή συνεχώς νέων πολιτισμών που συμβάλλουν στη σταδιακή μετατροπή των ατόμων σε παγκόσμιους πολίτες. Όσο κι αν κάποιοι λειτουργούν κασσανδρικά κατά της παγκοσμιοποίησης, ο Burke τονίζει ότι κανείς δεν μπόρεσε ποτέ να αποτρέψει τη ροή της ιστορίας. Διαβλέπει δε, τέσσερα βασικά σενάρια για το μέλλον των σύγχρονων πολιτισμών. Είτε στο άμεσο ή στο απώτερο μέλλον συγκεραστούν όσο το δυνατό περισσότεροι πολιτισμοί, είτε κάποιοι προβάλλουν σθεναρή αντίσταση στην παγκοσμιοποίηση, είτε τα άτομα εξελιχθούν σε πολιτισμικά δύγλωσσες μονάδες, συνδυάζοντας χαρακτηριστικά τοπικών και παγκόσμιων πολιτισμών, είτε τέλος εμφανιστούν ολοκαίνουργια πολιτισμικά σχήματα, το αισιόδοξο μήνυμα του Burke είναι ότι πρέπει να αποβληθεί το δέος και ίσως ο φόβος για τον πολιτισμικό υβριδισμό που προκαλεί έντονα η παγκοσμιοποίηση, καθώς δεν πρόκειται για ένα φαινόμενο καινούργιο, αλλά για τη φυσική εξέλιξη κάθε μη απομονωμένου πολιτισμού, όπως έχει αποδείξει η ιστορία.   Πολιτισμικός υβριδισμός Peter Burke μετάφραση: Ειρήνη Σταματοπούλου Μεταίχμιο, 2010 128 σελ.

Αρθρογράφος: Πασχαλία Τραυλού Critique Critique