Mασκαράδες

Μασκαράς! Ο μεταμφιεσμένος. Αυτός που υποδύεται κάποιον διαφορετικό απ’ την αληθινή του προσωπικότητα. Ο φέρων προσωπείο. Ο υποκριτής.Ο θεατρίνος κατά μία έννοια. Έθιμο που η αρχή του χάνεται στα βάθη των αιώνων, αλλά υπαρκτό σε όλους τους πολιτισμούς σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Κι αυτό κάτι σημαίνει. Υποδηλώνει μια ανάγκη, κοινή σε όλους. Σε κάθε τόπο και σε κάθε εποχή. Γεννημένο προφανώς από την ανθρώπινη λαχτάρα να βγαίνει απ’ τα προβλήματα της καθημερινότητας και να αφήνεται έστω για λίγο στην ελευθερία των παθών του.

Αλλά η μάσκα σίγουρα δεν είναι απλώς ελευθερία. Είναι και μια ευρηματική κρυψώνα. Η καλύπτρα πίσω από την οποία κρύβονται τα ανομολόγητα πάθη. Οι επικίνδυνες σκέψεις. Οι επιθυμίες οι οποίες, αν αφεθούν ελεύθερες, ανοίγoυν τον ασκό του Αιόλου και παίρνει ο άνεμος αξίες, θεσμούς και ιδανικά που επί αιώνες παιδεύεται ο ανθρώπινος νους άλλοτε κατασκευάζοντας θεούς κι άλλοτε νόμους να τα τιθασεύσει. 

Οι αρχαίοι Έλληνες εξέφρασαν και εκτόνωσαν ευφυώς ετούτη την ανάγκη με τα διονυσιακά μυστήρια όπου οι ηδονές και η κραιπάλη αποτελούσαν την αναγκαία βαλβίδα των καταπιεσμένων ηθών και εξωράισαν την τάση της διονυσιακής έκστασης μέσω του δράματος όπου αφενός οι ηθοποιοί φορώντας προσωπεία υποδύονται άλλους εαυτούς, αφετέρου οι θεατές μέσω της ταύτισης συντονίζονται και βιώνουν ως ίδια, αλλότρια πάθη με στόχο την κάθαρση.

Στην αρχαία Κίνα η μεταμόρφωση ολόκληρων ομάδων σε δράκους, αποτυπώνει την ανάγκη της κοινωνικής συνοχής για την καταπολέμηση των εχθρών και το σύμβολο του δράκου αποκτά ποικίλες ιδιότητες θετικές και αρνητικές μέσω της ιδιόρρυθμης αυτής μασκαράτας. Εν προκειμένω, η μάσκα στρατεύεται στην υπηρεσία κοινωνικών αξιών.

Χιλιετηρίδες ολόκληρες ο άνθρωπος αναζητά στη μεταμφίεση τις δυνάμεις που αποζητά σχεδόν και από τη θρησκευτική πίστη. Συχνά συνδέει εξάλλου την έννοια της θρησκείας με τη μεταμφίεση. Ο γάμος, ο έρωτας και ο πόλεμος υπηρετούνται από τελετουργίες στις οποίες η μεταμόρφωση είναι προϋπόθεση επιτυχίας και μέσο συμβολιστικής και μυστικιστικής επίκλησης της αίσιας έκβασης και της πραγματοποίησης της ενδόμυχης επιθυμίας.

Όπως περίπου συμβαίνει και με το τσαντόρ, το φερετζέ και την μπούργκα. Άλλες μάσκες και τούτες. Μάσκες όχι του καρναβαλιού, μα της καθημερινότητας. Οι μάσκες μιας επιβεβλημένης υποταγής που προσπαθούν τεχνηέντως να κρύψουν τα πονεμένα βλέμματα και να φιμώσουν τις βουβές κραυγές απόγνωσης των καταπιεσμένων γυναικών της Ανατολής αιώνες τώρα.

 Στη Βενετία πάλι, η παράδοση κατασκευής πολυτελών μασκών και η ιστορία που εμφανίζει στις μεταμφιέσεις οαποδεικνύει τη ροπή του δυτικού ανθρώπου προς τη φαντασίωση και την ενεργοποίηση της ερωτικής λαχτάρας μέσω του μυστηρίου και ίσως του φόβου που αποτελούν ενδόμυχα ελιξήρια της ερωτικής επιθυμίας.Άνθρωποι που δεν γνωρίζονται, υποδυόμενοι ξένες προσωπικότητες και μορφές,έχουν έστω για λίγο την ευκαιρία να ερωτευτούν δίχως την ευθύνη των επιλογών που τους επέβαλε η κοινωνική τους τάξη. Κάτι σαν το βαμμένο πρόσωπο του παλιάτσου, που είναι πάντα γελαστό ακόμη κι όταν κάτω απ’ τα χρώματα ο παλιάτσος υποφέρει.

 Ίσως βεβαίως το έθιμο της μεταμφίεσης δεν είναι τίποτε άλλο από την απεγνωσμένη έκφραση των ανθρώπων να ζήσουν το όνειρό τους,τη φαντασίωσή τους, να αγγίξουν την άπιαστη λαχτάρα, να αφεθούν ελεύθεροι σαν τον χαρταετό τους, κόβοντας το σκοινί που τους κρατάει δέσμιους με τη γη και τις συμβάσεις της κοινωνικής οργάνωσης.

 

Η μάσκα υποβάλλει την άκρατη ελευθερία. Μόνο για μια φορά το χρόνο όμως. Ή όσο κρατάει μια θεατρική παράσταση ή μια γιορτή. Όχι για πάντα. Όσο λαχταρούν την ελευθερία άλλο τόσο οι άνθρωποι γνωρίζουν την αναγκαιότητα της κοινωνικής πειθαρχίας. Εξάλλου, ξέρουν ότι χάρη σ’ αυτή την κοινωνική πειθαρχία, απολαμβάνουν περισσότερο τη μια μέρα της κραιπάλης. Ή τουλάχιστον το ήξεραν. Όμως η μάσκα γίνεται εύσχημα το εργαλείο του ονείρου ή ο τρόπος να απομένει στη συνείδηση του κόσμου η πράξη και όχι ο πράττων. Το έργο και όχι ο αυτουργός.

Εξασφαλίζει την ανωνυμία που χαρίζει ασφάλεια. Και συνάμα μ’ ένα μυστήριο τρόπο χαρίζει στο πρόσωπο τις μαγικές δυνάμεις του προσωπείου. Η μάσκα του Ζορό, του αραχνάνθρωπου και του νυχτεριδάνθρωπου, η πράσινη μάσκα του συνεσταλμένου λογιστή της ομώνυμης ταινίας, μεταμορφώνουν τους δειλούς σε παντοδύναμους. Δεν είναι απλώς κρυψώνα, αλλά ελιξήριο και ασπίδα. Είναι όνειρο και ευχή. Ενώ η μάσκα του φαντάσματος της Όπερας του επιτρέπει να βγαίνει στον κόσμο προστατευμένος απ’ την απέχθεια που προκαλεί το αληθινό του πρόσωπο, είναι παρηγοριά και καταφύγιο.

Δεν είναι τυχαίο εξάλλου που οι πρωτόγονοι λαοί μεταμφιέζονταν ανάλογα με τις περιστάσεις. Άλλη μορφή έχουν όταν πολεμούν, άλλη, όταν ερωτεύονται και άλλη όταν κάνουν την προσευχή τους. Κι αυτή η συνήθεια παρέμεινε ως σήμερα. Η μάσκα και εν γένει η μεταμόρφωση έγινε η διαχωριστική γραμμή που επιτρέπει τη διάκριση του νοήμονος από τον άνοα, αποτυπώνοντας τη δεξιότητα του ανθρώπου να μεταμορφώνεται  σκόπιμα και συνειδητά. Άλλοτε όσο διαρκεί η αποκριά, κι άλλοτε συνεχώς, για να επιβιώνει στην ζούγκλα της καθημερινότητας.

Κι όσο ο πολιτισμός εξελίσσεται, τόσο οι μεταμφιέσεις είναι συχνότερες και πιο δυσδιάκριτες. Γίνονται ένα με το σώμα, με τη μορφή με την ψυχή. Τόσο που φτάνουν στο σημείο να ενσωματώνονται με την υπόσταση του μασκαρεμένου. Καλή ώρα όπως στην εποχή μας. Γιατί σήμερα οι μασκαράδες κυκλοφορούν  ανάμε-σά μας συνεχώς., μόνο που είναι δυσδιάκριτη η αναγνώρισή τους. Φορούν μονίμως ψεύτικα πρόσωπα μα τόσο λεπτοδουλεμένα που αδυ-νατούμε να τα ξεχωρίσουμε απ' τα πραγμα-τικά. Οι μάσκες έγιναν όπλα ολέθρου. Σε όλα τα είδη σχέσεων. Στον έρωτα, στη βουλή, στην εργασία, στις φιλίες. Οι μασκαράδες έχουν εισβάλλει παντού.

 Κι ο δύστυχος Διογένης με το φανάρι αναμμένο ακόμη ψάχνει ανάμεσά τους τον άνθρωπο. Τον αμασκάρευτο. Τον γνήσιο. Την φάτσα την ανεπιτήδευτη. Τη γεμάτη ρυτίδες σοφίας και εμπειρίας. Με το χαμόγελο της συγκατάβασης και της καλοσύνης. Τον άνθρωπο δίχως προσωπείο. Με την αληθινή του όψη κάτω απ’ τη μάσκα. Κι ας είναι άσκημη, σημαδεμένη ή παραμορφωμένη. Δίχως μπότοξ και πλαστικές παρεμβάσεις. Δίχως ψεύτικα χαμόγελα και κροκοδείλια δάκρυα.

Οι κολομπίνες, οι πιερότοι και οι κλόουν είναι πια ντεμοντέ. Το έθιμο έγινε συνήθεια κι ετούτη την αποκριά, ίσως για αλλαγή, καλό θα ήταν να παραμείνουμε για λίγο δίχως μάσκα. Δίχως μακιγιάζ.Δίχως καταπιεσμένο χαμόγελο. Δίχως προκάτ γκριμάτσες χαράς επιβεβλημένης από τις αποκριάτικες ημέρες. Ας βρούμε μέσα μας την έκπληξη που νιώσαμε παιδιά, όταν γευτήκαμε την πρώτη μας καραμέλα. Ας καταφέρουμε να θυμηθούμε πώς είναι αληθινά ο εαυτός που έχουμε χάσει... Ας σταθούμε γυμνοί αντίκρυ στον καθρέφτη μας ν' ανακαλύψουμε τι απέμεινε έπειτα από τις τόσες μας μεταμφιέσεις... Επιβάλλεται...