Παρασκευή 9 Μαρτίου 2012

Οικονομική κρίση και γυναίκα


1.    Εισαγωγή

              Η προσέγγιση της γυναίκας μέσα στο σκηνικό της πρόσφατης οικονομικής κρίσης δεν είναι εφικτή αν δεν στοιχειοθετηθούν αφενός τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της, όπως αυτά διαμορφώθηκαν από την ιστορική της πορεία μετά τη βιομηχανική επανάσταση μέχρι την εποχή της παγκοσμιοποίησης, αφετέρου αν δεν αποτυπωθεί η ατμόσφαιρα, πολιτική, εργασιακή και κοινωνική, όπως διαμορφώθηκε από τη σύγχρονη οικονομική κρίση.

            Για τους λόγους αυτούς στην παρούσα εργασία θα επιχειρηθεί αρχικά να φωτιστούν οι παράμετροι που οδήγησαν στη διαμόρφωση του σύγχρονου προφίλ της γυναίκας μέσα από τα φαινόμενα της βιομηχανικής επανάστασης και της παγκοσμιοποίησης, στη συνέχεια θα γίνει ο συσχετισμός γυναικείων αιτημάτων και οικονομικών κρίσεων από το 1929 έως σήμερα, για να εστιάσουμε στο κύριο μέρος της εργασίας στη θέση της γυναίκας και κυρίως της Ελληνίδας στο σύγχρονο σκηνικό της οικονομικής κρίσης όπως αυτό διαμορφώνεται στο πολιτικό, κοινωνικό, εργασιακό και ψυχολογικό πεδίο.

2.    Οκονομικές κρίσεις 1929-2008 και η παγκοσμιοποίηση

Η βιομηχανική επανάσταση (1789-1848) αποτέλεσε τον θρίαμβο του καπιταλισμού,  και ταυτόχρονα, σηματοδοτώντας ριζικές αλλαγές στα μέσα παραγωγής, αναδόμησε τα έως τότε κοινωνικά συστήματα, επανατοποθέτησε τα φύλα απέναντι στην κοινωνία και αποτέλεσε την αιτία των σύγχρονων οικονομικοκοινωνικών εκρήξεων (Ηοbsbawm, 1992).

Η γυναίκα απεγκλωβίζεται από την αποκλειστικά οικιακή απασχόληση και δοκιμάζεται στη βιομηχανική παραγωγή. Έτσι, έρχεται αντιμέτωπη με την αλήθεια των δυνατοτήτων της, που ήταν καταχωνιασμένη για αιώνες στον σκοταδισμό των κοινωνικών στερεοτύπων (Αβδελά & Ψαρρά, 1985. Στυλιανού, 2008), αποδεικνύοντας ότι η «βιολογική κατωτερότητα» χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του υποβαθμισμένου κοινωνικού της φύλου (Laqueur, 1990). Αυτή η συνειδητοποίηση οδήγησε στις διεκδικήσεις θεσμικών και κοινωνικών αλλαγών που επρόκειτο να συντελέσουν στην ισότητα των φύλων.

Οι γυναικείες διεκδικήσεις, όπως και οι εργατικές, αποτελούν συνεπώς ισότιμες ποιοτικά «επαναστάσεις» με εκείνη που άλλαξε τον ορίζοντα στην παραγωγή των αγαθών. Παρότι οι αναφορές στη γυναικεία εργατική ιστορία είναι ελάχιστες, εξαιτίας του ότι έως εκείνη τη στιγμή διαιωνίζονταν τα δίπολα δημόσια-οικιακή εργασία, παραγωγικός-αναπαραγωγικός ρόλος σε αντιστοιχία με τον ανδρικό και γυναικείο κοινωνικό ρόλο (Baron, 1991), γνωρίζουμε ότι οι γυναικείοι εργατικοί αγώνες συμπορεύονται με το φεμινιστικό κίνημα ως αντιδράσεις κατά της εκμετάλλευσης από τον ενισχυμένο μεταβιομηχανικά καπιταλισμό. Η ΜcKinnon (1991) επισημαίνει ωστόσο ότι η σεξουαλικότητα αποτελεί για τον φεμινισμό ό,τι η δουλειά για τον μαρξισμό, εξηγώντας ότι ο ρόλος του βιολογικού φύλου είναι καθοριστικός στην κατασκευή του κοινωνικού φύλου και στη δημιουργία έμφυλων ανισοτήτων στο εργατικό δυναμικό.
Καθώς οι αγώνες για την καταπολέμηση κάθε μορφής διακρίσεων σχετίζονταν ανέκαθεν με το υφιστάμενο οικονομικό σύστημα, ο ανδροκρατικός σχεδιασμός των κοινωνιών δεν έχει επιτρέψει ακόμη να ακουστεί ισότιμα η γυναικεία φωνή στην πολιτισμική εξέλιξη, καθώς απουσιάζει το αξιόπιστο σχέδιο χειραφέτησης (Fraser, 1997).  

       Η ανατολή της παγκοσμιοποίησης αποτέλεσε πηγή αισιοδοξίας για τα φεμινιστικά κινήματα. «Ένας νέος κόσμος είναι εφικτός» είναι το σύνθημα του παγκόσμιου κοινωνικού forum γυναικών στην ατζέντα του οποίου αναφέρεται ότι επιδιώκεται η οικονομική δικαιοσύνη παράλληλα με την κοινωνική, χάρη στην επαφή και αφομοίωση πολυπολιτισμικών ιδεών (Vargas, 2003).   

        Ενώ όμως αναμενόταν η διαμόρφωση μιας πανανθρώπινης κοινότητας να οδ-ηγήσει σε ευόδωση των γυναικείων διεκδικήσεων (Sagasti, p. 2) με το μετασχη-ματισμό της κοινωνίας της Γνώσης σε κοινωνία της Πληροφορίας και νοηματοδο-τώντας εκ νέου την έννοια της Επικοινωνίας (Αnastasiadis, 2010), ενισχύθηκαν οι υπάρχουσες ανισότητες και δημιουργήθηκαν νέες.

         Το έντονο οικονομικό προφίλ της παγκοσμιοποίησης και οι τρέχουσες οικονο-μικές εξελίξεις, συντείνουν προς την «ιδιωτικοποίηση της κοινωνικής συμπεριφοράς», (Lechner, 1996 in Vargas, p. 907), δηλαδή στην αποσιώπηση των διεκδικήσεων, στην εσωστρέφεια που επιβάλλει η αυτοσυντήρηση και στον ατομικισμό. O Lechner επι-σημαίνει επίσης, ότι στις καταναλωτικές κοινωνίες ο χρόνος, το συναίσθημα και η οι-κονομία αποκτούν διαφορετικά νοήματα, καθώς οποιαδήποτε έκκληση για κοινωνική αλληλεγγύη, έρχεται αντιμέτωπη με την «κουλτούρα του ατομικισμού».  Συμβαίνει εν ολίγοις αυτό που ο Waterman (2001) αναφέρει ως ενσωμάτωση του πολίτη σε μια ευρύτερη του έθνους πολιτισμική κοινότητα και ταυτόχρονα, ως απομόνωσή του από την έννοια της κοινότητας και την αποποίηση της κοινωνικής συνείδησης και ευθύνης. Έτσι άντρες και γυναίκες έρχονται αντιμέτωποι αφενός με την καθημε-ινότητα, αφετέρου με τις κάθε είδους συνέπειες της παγκοσμιοποίησης (Giddens, 1996).
Τα προβλήματα αυτά εντείνονται σε περιόδους οικονομικών κρίσεων λόγω της οικονομικής και κοινωνικής αστάθειας που προκαλούν οι αναδυόμενες μορφές οικονομίας και οι εθνικές ανισότητες στο πεδίο της παραγωγής. (Μελάς, 2011).

Η καταστροφική κρίση υπερπαραγωγής του 1929 με στρατιές ανέργων και επιχειρηματική χρεωκοπία εγκαινιάζει μια περίοδο οικονομικών κρίσεων. (πετρελαϊκή κρίση του 1973, κρίση του 1987, με πτώση του χρηματιστηριακού δείκτη, κρίση του 1997 από τη συναλλαγματική ισοτιμία του ασιατικού νομίσματος με το δολλάριο, κρίση του 2000 από τις μετοχές- «φούσκες» των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας, κρίση των subrime δανείων του 2007) (Μάνταλης-Χατζηαποστόλης, 2010). Οι κρίσεις αυτές μπορεί να επηρεάστηκαν από την ψηφιακή επανάσταση και την ταχύτατη διακίνηση εμπορευμάτων, υπηρεσιών και ιδεών, όμως έχουν οικονομικά και κοινωνικά στοιχεία του 18ου αιώνα, καθώς προκύπτουν από την άσκηση εξουσίας των αναπτυγμένων στις αναπτυσσόμενες χώρες και από την ενδυνάμωση του καπιταλισμού (Μελάς, 2011). Παρουσιάζουν δε, κοινά χαρακτηριστικά: i) με την πάροδο του χρόνου και τη μεταβολή των μέσων παραγωγής, εμφανίζονται συχνότερα λόγω των κλυδωνισμών στο παγκόσμιο οικονομικό status ii) το ποσοστό εμφάνισής τους είναι μεγαλύτερο στις αναπτυσσόμενες οικονομίες και iii) εμφανίζονται συνήθως μεταξύ δύο παγκοσμίων πολέμων (Bordo at al, 2011) με συνέπεια την παλινδρόμηση σε προγενέστερες οικονομικές και κοινωνικές αρχές.

3.    Φεμινιστικά κινήματα και οικονομικές κρίσεις

Το φεμινιστικό κίνημα κάνει την εμφάνισή του στη Γαλλία στα τέλη του 18ου αιώνα, σχεδόν παράλληλα με τα εργατικά κινήματα, ως απόρροια της Γαλλικής επανάστασης και του Διαφωτισμού, με διεκδικήσεις πολιτικών και εργατικών αρχικά δικαιωμάτων, με κύρια τα αιτήματα της ψήφου, της εργασίας και της ιδιοκτησίας (Mακαρώνης, 2010).

Στην πρώτη διεθνή σύμβαση εργασίας, το 1907 η γυναίκα αντιμετωπίζεται ως εργαζόμενος ειδικής κατηγορίας λόγω των βιολογικών της διαφορών και του ρόλου της στην αναπαραγωγή και τη διαπαιδαγώγηση. Λίγο αργότερα προβλέπεται ειδική μεταχείριση στο θέμα της νυχτερινής βάρδιας στα εργοστάσια και στο ζήτημα των ανθυγιεινών και επικίνδυνων εργασιών (Νο 3, 4, 45 Διεθνείς Συμβάσεις Εργασίας). Μόλις το 1951 όμως, στην υπ’αριθ. 100 Σύμβαση γίνεται λόγος για ισότητα, με αμφιλεγόμενη ωστόσο έννοια, καθώς υφίσταται ακόμη η διχοτόμηση των εργασιακών απολαβών βάσει του βιολογικού φύλου (Βαίου & Στρατηγάκη, 2001).

 Αντίστοιχη δράση υπήρξε και στην Ελλάδα όπου το φεμινιστικό κίνημα προσπάθησε να αντικρούσε πρακτικά και θεωρητικά τον περιορισμό της γυναίκας στα του οίκου και διεκδίκησε δράση στο δημόσιο βίο (Αθανασιάδης, 2007). Η Καλιρρόη Παρρέν με την «Εφημερίδα των Κυριών» (1888-1918) αγωνίστηκε για το δικαίωμα της γυναικείας εκπαίδευσης και εργασίας στην Ελλάδα παράλληλα με τους αγώνες σε Ευρώπη και Αμερική (Μπουτζουβή 2003. Ρεπούση, 2003), σημειώνοντας επιτυχίες μέχρι την  κρίση του 1929 (Αθανασιάδης, 2007).

Η αντιμετώπιση του κραχ με τις δύο φάσεις New Deal από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Franklin D. Roosvelet, αποτέλεσε, παρά το κοινωνικό προφίλ της νομοθεσίας, πλήγμα για τις γυναικείες κατακτήσεις. Δημιουργώντας τα προγράμματα PWA (Publik Works Adiministration) και WPA (Works Progress Administration) που στηρίχτηκαν στην αντίληψη ότι «βιοπαλαιστής» είναι ο άντρας και ότι, αν του εξασφαλίσουν δουλειά, διασφαλίζεται η βιωσιμότητα της αμερικανικής οικογένειας, επανέφερε τη γυναίκα στα προ των αγώνων περιορισμένα της καθήκοντα, ενώ την ίδια εποχή υπήρχαν κράτη στα οποία απαγορευόταν δυο σύζυγοι να κατέχουν ταυτόχρονα κυβερνητικές ή επιδοτούμενες θέσεις. (Αβδελά, 1989. Smith, 2008).

 
Aυτή η κοινωνική πολιτική δεν συνυπολόγισε τις μονογονεϊκές οικογένειες, τις χήρες, ή τις ανύπαντρες γυναίκες που, δίχως κοινωνική πρόνοια, αδυνατούσαν  να  επιβιώσουν. ΄Έπειτα από παρεμβάσεις γυναικείων σωματείων, στη δεύτερη φάση του New Deal δημιουργήθηκαν επιδοτούμενες από ομοσπονδιακά κεφάλαια θέσεις εργασίας. Επρόκειτο όμως για επαγγέλματα που δεν πρόσφεραν κοινωνική καταξίωση στη γυναίκα οδηγώντας στη διαμόρφωση μιας ανδροκρατικής εργατικής κουλτούρας. Οι εργάτριες ωστόσο της εποχής, γηγενείς και μεταναστάτριες, συνασπισμένες σε επαγγελματικά σωματεία, θεωρούσαν σπουδαία κατάκτηση την ιδιότητα του επαγγελματία ή τεχνίτη (Ιωακείμογλου, 1984).

Έπειτα από τη θεσμοθέτηση της γυναικείας ψήφου, της εκπαίδευσης και του δικαιώματος στην εργασία χάρη στη δράση των γυναικών στον πόλεμο, οι γυναίκες, ανακάμπτοντας από την κρίση του 1929, επιστρέφουν στις διεκδικήσεις τους. Αναζητούν θεωρητικά τα αίτια της ανδρικής κυριαρχίας στη Δύση και τους λόγους της γυναικείας υποτέλειας, διεκδικούν παράλληλα μισθολογική ισοσκέλιση με την ισότιμη ανδρική εργασία (Αστρινάκη, 2008. Χατζαρούλα, 2008) και στρέφονται κατά του καπιταλισμού. Εστιάζουν δε, στο θέμα της μη αμειβόμενης οικιακής εργασίας, επισημαίνοντας τη διάκριση βιομηχανικής-οικογενειακής παραγωγής στις οποίες η γυναίκα συμμετέχει παράλληλα και  ενεργά (Καραμεσίνη, 2001).
Οι αγώνες συνεχίστηκαν ως την κρίση του 1973 οπότε, με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, οι γυναικείες διεκδικήσεις επλήγησαν εκ νέου. Γυναίκες από το ανατολικό μπλοκ και αργότερα από την καταρρέουσα Σοβιετική Ένωση το 1987 βυθίζονται στη φτώχεια και υπομένουν κάθε είδος εκμετάλλευσης (μη αμειβόμενη υπερεργασία, σωματεμπορία, trafficking) (Cambani, 2010. Τσακάλου, 2011) ενώ τα κεκτημένα γυναικεία εργατικά δικαιώματα καταστρατηγούνται.

Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι οι εξάρσεις του φεμινισμού τοποθετούνται χρονικά πριν τις εκρήξεις των οικονομικών κρίσεων και εμφανίζουν ύφεση, λόγω της επακόλουθης οικονομικής αστάθειας. Ενώ όμως σήμερα ξοδεύεται αφειδώς μελάνι για την διακήρυξη της ισότητα των φύλων, η θεωρία απέχει παρασάγγας από την πράξη και η γυναίκα βρίσκεται αντιμέτωπη με παλιούς και νέους εχθρούς.


4.     Το σύγχρονο σκηνικό της οικονομικής κρίσης  και ο ρόλος της γυναίκας

Έπειτα από έναν αιώνα γυναικείων αγώνων αρκούσαν οι τελευταίες τρεις δεκαετίες για να καταστρατηγηθούν εκ νέου τόσο τα εργατικά όσο και τα κοινωνικά γυναικεία δικαιώματα.

Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού στη ρητορική περί συνεπειών της οικονομικής κρίσης, αφορά εθνικές μειονότητες, μετανάστες,  άτομα με αναπηρία και άτομα τρίτης ηλικίας, παιδιά και φυσικά γυναίκες λόγω της όξυνσης των προϋπαρχόντων προβλημάτων, δηλαδή του ψηφιακού χάσματος, της πλημμελούς εκπαίδευσης (Κουδούνα, 2007) και της φτώχειας που έπειτα από την κατάρρευση του κεϋνσιανού πολιτικού μοντέλου κοινωνικής πρόνοιας και την παγίωση του φιλελευθερισμού (Πετμεζίδου & Παπαθεοδώρου, 2004) πλήττουν κατεξοχήν αυτές τις πληθυσμιακές ομάδες.

Σύμφωνα με την τυπολογία της Lewis (1992), τα τρία μοντέλα κοινωνικής πρόνοιας, ήτοι το ισχυρό, το τροποποιημένο και το ανδροκρατικό, αποτυπώνουν αντίστοιχα τα κοινωνικά προφίλ των χωρών στις οποίες εφαρμόζονται, ανάλογα με τα προσωπικά, ασφαλιστικά και εργασιακά δικαιώματα των γυναικών και τις προκύπτουσες έμφυλες ανισότητες. (Καραμεσίνη, 2002).

Σήμερα επομένως, δεν δοκιμάζονται μόνο οι οικονομικές αντοχές των κρατών αλλά και οι νομοθετικές και ιδεολογικές τους υποδομές στο ζήτημα της κοινωνικής πρόνοιας και κατ’ επέκταση της έμφυλης κοινωνικής δικαιοσύνης, καθώς αυτές θα καθορίσουν το βαθμό και το είδος του κοινωνικού αποκλεισμού των ευπαθών κοινωνικών ομάδων (Βρυωνίδης & Γουλιάμος, 2011).

Ωστόσο, κοινωνικός αποκλεισμός δεν σημαίνει μόνο αδυναμία πρόσβασης σε αμειβόμενη εργασία αλλά με τον όρο νοείται εν γένει η αδυναμία κοινωνικής εξέλιξης και δράσης και η μη αρμονική αλληλεπίδραση του ατόμου με την κοινωνία του (Τsakloglou & Papadopoulos, 2002).

Συνεπώς, σε μια κοινωνία με κύριο χαρακτηριστικό την έμφυλη  επισφάλεια, όχι απλώς με την έννοια της ευέλικτης και αποσπασματικής απασχόλησης αλλά και με την έννοια του τρόμου και της επικινδυνότητας που προκαλεί η εργασιακή ανασφάλεια (Νeilson & Rossiter, (2008), οδηγώντας στον κλυδωνισμό των παγίων αξιών (Βeck, 1992) και στην αποδόμηση των εργασιακών δικαιωμάτων, δεν αναμένεται καλύτερη μοίρα για τα γυναικεία δικαιώματα.

Οι πιέσεις του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού με το μοντέλο των χαμηλών αμοιβών και την απώλεια της εργασιακής σταθερότητας οδηγούν στη δυσάρεστη πραγματικότητα της αυξημένης εργασίας και της μετάβασης από την απασχόληση στην απασχολησιμότητα, με νέες ανασφαλείς μορφές εργασιακών σχέσεων.  Η μερική απασχόληση, η κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων και οι απολύσεις όσων περισσεύουν στις σφιχτές οικονομικές δομές, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά του προφίλ της σύγχρονης αγοράς εργασίας (Παπαδημητρίου, 1998).

Το αποδεδειγμένο όμως υψηλότερο επίπεδο της γυναικείας φτώχειας σύμφωνα με επίσημες έρευνες (Eurostat, 2005, ανδρική φτώχεια 17% έναντι 15% ανδρικής στην ΕΕ ενώ στην Ελλάδα 21% και 20% αντίστοιχα), ιδίως των ηλικιωμένων γυναικών (Λυμπεράκη et al, 2011) λόγω ανύπαρκτης ή χαμηλής σύνταξης, προβληματίζει ως προς τα αίτια της διαφοροποίησης. Το φαινόμενο συνδέεται με την υψηλότερη γυναικεία ανεργία, τα χαμηλότερα εισοδήματα λόγω μικρότερης περιουσίας και έμφυλων μισθολογικών διαφορών (Fuchs, 2005), στη συνήθως χαμηλότερη εκπαίδευση των γυναικών και στις κατώτερες θέσεις που καταλαμβάνουν στη διοικητική και πολιτική ιεραρχία (Bastos et al, 2009).

Oι ίδιοι μελετητές επισημαίνουν επίσης ότι η γυναικεία φτώχεια είναι βαρύτερης μορφής. Παραδέχονται δε, ότι τα βασικά αίτιά της εντοπίζονται στο θεσμό της οικογένειας, στη δομή της οικιακής οικονομίας και στα έμφυλα στερεότυπα. Συμφωνούν έτσι με την άποψη περί σύνδεσης του καπιταλισμού και της πατριαρχίας που διατυπώνουν οι Annesley & Scheele (2011)

Οι μισθολογικές διαφορές, οφειλόμενες είτε σε διαφορές ανάμεσα στα χαρακτηριστικά των δύο φύλων είτε σε διακρίσεις υπέρ των ανδρών ή κατά των γυναικών (Οaxaca & Ranson, 1994. Πετράκη-Κώττη, 1998. Βραχίμης κ.α., 2009), ο «γυάλινος τοίχος», η «γυάλινη οροφή» και το «κολλώδες πάτωμα» (Kaufmann et al, 1996. Bexter et al, 2000), ο οριζόντιος και κάθετος επαγγελματικός διαχωρισμός, δηλαδή η διάκριση αντρικών και γυναικείων επαγγελμάτων και οι άνισες ευκαιρίες επαγγελματικής ανέλιξης (Πηλαβάκη, 2010) τροφοδοτούν το άγχος της καθημερινότητας περισσότερο υπό την πίεση της οικονομικής κρίσης.

Η κατάσταση του κοινωνικού αποκλεισμού, της επισφάλειας και της φτώχειας των γυναικών επιδεινώνεται όταν ακόμη και η όποια κοινωνική πρόνοια προσεγγίζει τα προβλήματα μέσα από μια στερεοτυπική οπτική. Επομένως, και τα δύο φύλα επηρεάζονται από την οικονομική κρίση, όμως διαφέρει ο βαθμός και ο τρόπος της επίδρασης, ανάλογα με την οικονομική και κοινωνική θέση τους και το επίπεδο κοινωνικής πρόνοιας του κράτους διαμονής τους (Βρυωνίδης & Γουλιάμος, 2011).

              Στην παρούσα οικονομική κρίση, εργάζονται πολύ περισσότερες γυναίκες  απ’ ό,τι στο παρελθόν και είναι εύλογο η ανεργία να έχει βαρύτερες επιπτώσεις στο γυναικείο φύλο (Πηλαβάκη, 2010). Το γυναικείο εισόδημα παίζει καθοριστικό ρόλο στον οικογενειακό οικονομικό προγραμματισμό αφού τα νοικοκυριά στηρίζονται σε δυο μισθούς ή μόνο στο μισθό της γυναίκας και υπάρχουν πολλές ανύπαντρες μητέρες ή γυναίκες ανεξάρτητες οικονομικά (European Commission, 2009).

           Δυστυχώς, η γυναίκα συνεχίζει να έρχεται δεύτερη στις προτεραιότητες της Πολιτείας στη διασφάλιση εργασίας, παρότι επλήγησαν ομοίως ανδροκρατούμενοι και γυναικοκρατούμενοι τομείς εργασίας. (European Commission, 2009). Όσο δε, ισχυρότερα είναι τα στερεότυπα σε μια κοινωνία, τόσο ισχυρότερο το πλήγμα των γυναικών σε αυτή την, ομολογουμένως δύσκολη παγκοσμίως, συγκυρία, και τόσο ισχυρότερη η απειλή παλινδρόμησης της γυναίκας σε προγενέστερες μορφές εξάρτησης (Αnnesley & Scheele, 2011).    

Εν κατακλείδι, η σύγχρονη γυναίκα βρίσκεται αντιμέτωπη με δύο μέτωπα: Το ένα μέτωπο προϋπάρχει της οικονομικής κρίσης και έχει να κάνει αφενός με τα ζητήματα των κοινωνικών και εργασιακών διεκδικήσεων που προϋπήρχαν της κρίσης, όπως η μισθολογική εξίσωση, τα ίσα δικαιώματα στην επαγγελματική ανέλιξη και στη δημόσια δράση, - αιτήματα που έμειναν ανικανοποίητα παρά τους αγώνες του φεμινιστικού κινήματος κατά τη δεύτερη φάση δράσης του- αφετέρου με ζητήματα διαχρονικά όπως η αυτοδιάθεση και η βία σε πατερναλιστικά κοινωνικά σχήματα (μπούργκα-τσαντόρ, γυναικεία περιτομή, λιθοβολισμός γυναικών, κλπ). Το άλλο μέτωπο στην παρούσα συγκυρία είναι εκείνο της ανεργίας και της κοινωνικής περιθωριοποίησης λόγω της κρίσης, με συνέπειες οικονομικές, κοινωνικές, βιολογικές και ψυχολογικές.

5.    Ελλάδα, γυναίκα και σύγχρονη οικονομική κρίση

            Ενώ η «αυθεντική» Στρατηγική της Λισσαβόνας το 2000 έθεσε στόχο να καταστεί η Ευρωπαϊκή Ένωση ως το 2010 η πιο δυναμική και ανταγωνιστική οικονομία της γνώσης στον κόσμο, ικανή για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή (Εuropean Council, 2000), πράγμα που σήμαινε ότι και η γυναίκα θα αποτελούσε συνεκτικό κρίκο αυτής της ανταγωνιστικής οικονομίας, η Ευρώπη - και κατά συνέπεια και η Ελλάδα – βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα αδηφάγο κύμα ανεργίας (Φερώνας, 2011).

            Η οικονομική κρίση οδηγεί στην όξυνση υφιστάμενων προβλημάτων και στην εμφάνιση νέων, και οι συνέπειές της αφορούν τα εργασιακά και ανθρώπινα γυναικεία δικαιώματα, αποτελώντας πλήγμα τόσο στη σύγχρονη δομή της οικογένειας και της κοινωνίας όσο και στην ψυχική ισορροπία των γυναικών (Πηλαβάκη, 2010).

Α. Γυναίκα και Απασχόληση

            Η Ελλάδα, η Τουρκία, η Κύπρος και η Βουλγαρία ανήκουν δυστυχώς στα «υπολλειμματικά» κράτη πρόνοιας σε σχέση με τα κράτη της Δυτικής Ευρώπης, με συνέπεια να πλήττονται περισσότερο τα δικαιώματα της γυναίκας (Βρυωνίδης & Γουλιάμος, 2011) σε συνδυασμό με τα προβλήματα που ανακύπτουν για την εκτός οικίας γυναικεία απασχόληση και εκπαίδευση (Vryonides & Zembylas, 2008).

Η ετήσια έρευνα για την Ανάπτυξη (Αnnual Crowth Survey) καθιστά σαφές ότι θα υπάρξει παλινδρόμηση ως προς τη σχέση της γυναίκας με την εργασία εντός και εκτός οικίας, επειδή κοινωνικές δαπάνες και επιδόματα θυσιάζονται στο βωμό της οικονομικής εξυγίανσης, δίχως να λαμβάνεται υπόψη το κοινωνικό κόστος για την κοινωνική υπόσταση και δράση της (Φερώνας, 2011).

Από το 1990 οι όροι εργασίας σταδιακά υποβαθμίστηκαν και μαζί τους και το βιοτικό επίπεδο των σύγχρονων Ελλήνων. Νέες ευέλικτες μορφές εργασίας που αντιδιαστέλλονται προς την τυπική απασχόληση, όπως η προσωρινή απασχόληση με συμβάσεις ορισμένου χρόνου και η εποχική εργασία, η μερική απασχόληση με μειωμένο ωράριο, ο δανεισμός εργαζομένων (ΣΕΒ, 2009), και η κατ’ επίφαση αυτοαπασχόληση (Κουζής, 2001) κάνουν την εμφάνισή τους παράλληλα με τα φαινόμενα της παράνομης εργασίας (Κατσανέβας, 2002), της υποαπασχόλησης και της καταστρατήγησης των κεκτημένων εργατικών δικαιωμάτων και της φτώχειας.

            Ο τριτογενής τομέας, παρότι δεν έχει ιδιαίτερη ανάπτυξη στην Ελλάδα (Βρυωνίδης & Γουλιάμος, 2011), δημιούργησε θέσεις εργασίας και εξελίχτηκε σε εργοδότη κατά κύριο λόγο των γυναικών, ωστόσο η αντίστοιχη μείωση των γυναικών από τον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα οξύνει το πρόβλημα της γυναικείας ανεργίας (Καραμεσίνη, 2001). Αντίστοιχα, η μείωση των εισοδημάτων ή στη χειρότερη περίπτωση, η απόλυση από τον Δημόσιο Τομέα λόγω της επισφάλειας που προκάλεσαν τα νέα οικονομικά μέτρα, απειλεί τις γυναίκες με σχετική ή απόλυτη φτώχεια και ανεργία. (Ματσαγγάνης & Λεβέντη, 2011).

Σύμφωνα με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία, το 2005, το 10,7% των γυναικών απασχολείται με σύμβαση ορισμένου χρόνου έναντι του 7,3% των ανδρών, ενώ το 73% των απασχολουμένων με μερική απασχόληση είναι γυναίκες.

Η μείωση των αμοιβών που ισοδυναμεί με υποβάθμιση της εργασίας, η περικοπή των συντάξεων, και το νέο εργασιακό καθεστώς οδηγούν στη συρρίκνωση του εργατικού δυναμικού και στην επιδείνωση των όρων εργασίας  λόγω των αυξημένων εργοδοτικών απαιτήσεων (Κουζής, 2001).

Το υφιστάμενο έμφυλο μισθολογικό χάσμα, που έχει τη ρίζα του στον έμφυλο επαγγελματικό διαχωρισμό είτε επειδή οι γυναίκες προτιμούν λιγότερο κοπιαστικά επαγγέλματα δίχως εξέλιξη για να συνδυάζουν οικογενειακή και επαγγελματική ζωή (Αlbrecht et al, 2003, Βronars & Famulari, 2007) είτε λόγω των φαινομένων του «κολλώδους πατώματος», της «γυάλινης οροφής» και του «γυάλινου τοίχου», (Panayiotou, 2006, Jellal et al, 2007) δεν είναι σαφές αν θα ενταθεί ή θα αμβλυνθεί με την οικονομική κρίση.

Η μικρότερη ψαλίδα στην κορφή της μισθολογικής κατανομής ανδρών και γυναικών, θα ωθήσει τις γυναίκες στην καλύτερη κατάρτιση ως μέσο επιδίωξης αυτών των θέσεων. (Datta Gupta et al., 2006). Έχει αποδειχτεί μια αξιοσημείωτη αύξηση στην Ελλάδα γυναικών με διδακτορικά διπλώματα (Καραμεσίνη, 2001). Ωστόσο, στη βάση της κατανομής όπου εμφανίζεται το μεγαλύτερο μισθολογικό χάσμα πιθανόν να οξυνθεί το πρόβλημα καθώς οι εργοδότες, λόγω της υφιστάμενης ανεργίας, έχουν το περιθώριο της επιλογής των αποδοτικότερων εργαζομένων με το μικρότερο μισθολογικό κόστος. Εχθρός της γυναίκας εν προκειμένω είναι η προκατάληψη για τη μικρότερη σε σχέση με τον άντρα παραγωγικότητά της, με αποτέλεσμα να θεωρείται σχεδόν αυτονόητη η χαμηλότερη αμοιβή της για την ίδια εργασία στη βάση της κατανομής και η αποφυγή ανάθεσης εργασίας υψηλής ευθύνης  (Datta Gupta et al., 2006). Πέραν αυτού, οι εργοδότες δύνανται να επιλέξουν υπαλλήλους δίχως οικογενειακές ή γονεϊκές υποχρεώσεις, πράγμα που επιδεινώνει το φαινόμενο της γυναικείας ανεργίας. (Βarnet-Verzat & Wolf, 2006).

Συνέπεια της γυναικείας ανεργίας είναι η μεγαλύτερη υποχώρηση και ανοχή των γυναικών στην καταστρατήγηση των εργασιακών  δικαιωμάτων. Το φαινόμενο της διαδεδομένης στην Ελλάδα παράνομης εργασίας (Κατσανέβας, 2002) καθώς και η έξαρση της σεξουαλικής παρενόχλησης και εκμετάλλευσης στον εργασιακό χώρο, αποτελούν ενδείξεις που ενισχύουν τη θέση της Κohlma (2004) ότι σε περιόδους οικονομικής κρίσης παρατηρείται κατάχρηση εξουσίας των οικονομικά ισχυρών σε βάρος των ασθενέστερων.  

 Παρόμοια είναι η κατάσταση και με τη μεταναστευτική ροή προς την Ελλάδα λόγω της πτώσης του σοσιαλισμού, της γεωγραφικής θέσης της χώρας και της παγκοσμιοποίησης. (Μπαμπασίδης, 2011). Η γυναικεία μετανάστευση προς την Ελλάδα είτε ως «συμπλήρωμα» της αντρικής μετανάστευσης (Cavounidis, 2006) είτε με τη «θηλυκοποίηση» της μετανάστευσης, δηλαδή την αυτόνομη αναζήτηση νέας ζωής σε ξένη χώρα, (Phizaklea, 2003) παρουσιάζει αυξητική τάση και οι μετανάστριες αντιμετωπίζουν πολύπλοκα οικονομικά, κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα (Miller & Gross, 2004).

Φιλιππινέζες, Ρωσίδες, Ουκρανές και Αλβανίδες εργάζονται δίχως στοιχειώδη εργασιακά δικαιώματα σε χαμηλού κύρους εργασίες (Φούσκας, 2011) συμβάλλοντας στην ενίσχυση του φαινομένου παράνομης εργασίας, στην αύξηση του εργασιακού ανταγωνισμού και στη διακίνηση «μαύρου» χρήματος, με την έξαρση της πορνείας και του trafficking (Cambani, 2010). Το παράλληλο φαινόμενο της λαθρομετανάστευσης οδηγεί σε αύξηση της ανεργίας, σε σύγχρονη μορφή δουλεμπορίου και στην έξαρση της εγκληματικότητας κάθε μορφής, αποδεικνύοντας ότι υπάρχει αδυναμία διαχείρισης των μεταναστευτικών ροών (Μπαμπασίδης, 2011).

Β. Γυναίκα & Κοινωνία

(πολιτική, εκπαίδευση, οικογένεια, ψυχολογικές επιπτώσεις, υγεία)

Όπως ανωτέρω εκτέθηκε, οι αρχές της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών ως προς την πρόσβαση στην απασχόληση, την επαγγελματική κατάρτιση και ανέλιξη και ως προς τις συνθήκες εργασίας, όπως ορίζουν οι σχετικές οδηγίες του Ευρωπαϊκού Κοινοτικού Χάρτη (Χατζηκώστα, 2011), δυστυχώς στην πράξη αποτελούν για την Ελλάδα «χάρτινα λόγια».

         Αν αναλογιστούμε ότι παρατηρείται πολύ χαμηλό ποσοστό επίσημης, αμειβόμενης εργασίας γυναικών (41%) (ΕU-SILC, 2008), κατανοούμε το μέγεθος της έλλειψης κοινωνικής πρόνοιας, τόσο στην προσφορά υποδομών για τη διευκόλυνση της εκτός οικίας γυναικείας απασχόλησης, όσο και στο θέμα της πρόσβασης στη δια βίου εκπαίδευση. Το πρόβλημα θα οξυνθεί καθώς αποδυναμώνονται οι κοινωνικές παροχές. Αν συμπεριλάβουμε και το ποσοστό ανασφάλιστης εργασίας Ελληνίδων και μεταναστριών, το ποσοστό εργασίας των γυναικών μπορεί να αυξάνεται αλλά συνεχίζει να είναι δυσανάλογα μικρό σε σχέση με το ποσοστό απασχολησιμότητας των αναπτυγμένων χωρών (έως 80%). (ΕU-SILC, 2008). 

        Μεγάλο άγχος προκαλείται από την επισφαλή απασχόληση στο Δημόσιο Τομέα ο οποίος για χρόνια ήταν το γυναικείο εργασιακό καταφύγιο για να συνδυάζονται ο  οικογενειακός προγραμματισμός και οι οικογενειακές υποχρεώσεις με την  εξασφάλιση εισοδήματος που, αφενός ενισχύει το οικογενειακό εισόδημα, αφετέρου αποτελεί το μέσο της γυναικείας οικονομικής ανεξαρτησίας (Κyriazis, 1998).

                Δεδομένου επίσης του γεγονότος ότι στη λήψη των αποφάσεων συμμετέχει ελάχιστος αριθμός γυναικών  uropean Commission, 2009), δεν μένουν περιθώρια για μια πιο έμφυλη προσέγγιση των σύγχρονων κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων (Phillips, 1995. Lovenduski, 2005. Πηλαβάκη, 2010). Συνακόλουθα, η μη εφαρμογή του gender mainstreaming στην οικονομικοκοινωνική πολιτική οδηγεί σε μη ισότιμη και για τα δύο φύλα πρόσβαση στην αγορά εργασίας, ανεξαρτήτως μορφωτικού επίπεδου (Καραμεσίνη, 2001).

      Η μόρφωση μπορεί να χάρισε στις γυναίκες καλύτερες επαγγελματικές ευκαιρίες και κοινωνική καταξίωση, (Μουσούρη, 1993. Καραμεσίνη, 2001), όμως τώρα, περισσότερο από ποτέ, γίνονται αισθητές οι στερεοτυπικές ανισότητες και οι έμφυλες διακρίσεις. Ο κοινωνικός αποκλεισμός των γυναικών που οδηγεί στην επαναφορά τους σε μορφές εξάρτησης που αγωνίστηκαν να αποποιηθούν, είναι μια από τις σοβαρότερες απειλές της οικονομικής κρίσης για την ψυχική ισορροπία του γυναικείου φύλου (Βακώνδιος, 2011. Γιωτάκος, 2011) .

H απώλεια μιας θέσης εργασίας ωστόσο, είτε αφορά άντρα είτε γυναίκα εργαζόμενο, έχει άμεσο και έμμεσο αντίκτυπο στις γυναίκες και στις έμφυλες κοινωνικές ανισότητες. Άμεσο, όταν η απόλυση μιας γυναίκας συνεπάγεται την οικονομική της δυσπραγία, τη μειωμένη συνεισφορά της στο οικογενειακό εισόδημα και τη διακοπή των επαγγελματικών φιλοδοξιών της. Έμμεσο, όταν η απόλυση του άντρα-συζύγου συνεπάγεται λιτότητα στη διαχείριση του οικογενειακού οικονομικού προγραμματισμού και κατά συνέπεια περικοπή δαπανών για οικιακές βοηθούς και δια βίου εκπαίδευση.

Επίσης έμμεση συνέπεια αποτελεί η αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, λόγω των ψυχολογικών προβλημάτων του άντρα που αναδύονται από το αίσθημα «αχρηστίας» εξαιτίας της ανεργίας (Agathonos-Georgopoulou, 1990. Chatzifotiou, 2003), καθώς αδυνατεί να εκπληρώσει τον ανδρικό κοινωνικό του ρόλο ως «τροφού» της οικογένειας.

          O επαγγελματικός ανταγωνισμός των συζύγων-συντρόφων, η επαγγελματική επιτυχία της γυναίκας, η επαγγελματική αποτυχία του άντρα και η ανεργία υποκινούν το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας που στην Ελλάδα διατηρεί ένα θλιβερό προβάδισμα (Χatzifotiou, 2003). Το φαινόμενο βρίσκεται σε έξαρση λόγω της παρούσας οικονομικής κρίσης (Μπούρας & Λυκούρας, 2011). Ο στιγματισμός λόγω ανεργίας και η μειωμένη αυτοεκτίμηση βαρύνουν, σύμφωνα με κάποιες απόψεις, περισσότερο τους άντρες απ’ ό,τι τις γυναίκες που συνεχίζουν, αν και άνεργες, να θεωρούνται κοινωνικά «χρήσιμες» λόγω των μητρικών και οικιακών τους καθηκόντων (De Witte, 1993. Μπούρας & Λυκούρας, 2011). Υπάρχει ωστόσο και ο αντίλογος που υποστηρίζει ότι η χρήση βίας λόγω της ψυχολογικής πίεσης από την οικονομική κρίση είναι προσχηματική (Hammer, 2000) αφού και η γυναίκα υπομένει εξίσου το εργασιακό άγχος.

Η ίδια η Ελληνίδα ωστόσο, γαλουχημένη με την στερεότυπη αντίληψη του άντρα-τροφού, αποδέχεται ευκολότερα τη δική της ανεργία και «ανέχεται» δυσκολότερα την ανεργία του άντρα και την ενδεχόμενη ανάρμοστη συμπεριφορά του, μεταφράζοντας τη βία ως οδύνη και χαμηλή αυτοεκτίμηση, συγκαλύπτοντας το δυσάρεστο φαινόμενο. (Ηammer, 2000). Ερευνητικά έχει αποδειχτεί ότι η οικονομική κρίση προκαλεί ψυχολογικά προβλήματα και στα δύο φύλα. Η βιαιότητα των ανδρών και η εσωτερίκευση των προβλημάτων των γυναικών δεν είναι αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης αλλά στερεότυπα που συνοδεύουν τους κοινωνικούς τους ρόλους (Μπούρας & Λυκούρας, 2011) .

Είτε πρόκειται πάντως για γυναίκες «καριέρας», είτε για μετανάστριες ή  γηγενείς βιοπαλαίστριες, το αποτέλεσμα είναι το άγχος, η μειωμένη αυτοεκτίμηση και η απαισιοδοξία που οδηγούν στην ολοένα εντεινόμενη παθολογία της κατάθλιψης και στον επανεγκλωβισμό της γυναίκας σε καταπιεστικά κοινωνικά σχήματα.

Οι γυναίκες «καριέρας» βιώνουν, πέρα από την οικονομική κρίση, και κρίση ταυτότητας, λόγω της καταστρατήγησης των φιλοδοξιών και της επαγγελματικής σταδιοδρομίας και ασφάλειας (Υoung, 1999, Πηλαβάκη, 2010), καθώς κινδυνεύουν να αντικατασταθούν από φθηνότερους νεώτερους εργαζομένους ή να απολυθούν επειδή προτιμώνται επιδοτούμενοι άνεργοι με υψηλά προσόντα. Η κατάργηση των συλλογικών συμβάσεων και της κοινωνικής ασφάλισης και η μείωση των αμοιβών, τις φέρνει εκ νέου αντιμέτωπες με το δίλημμα «καριέρα» ή μητρότητα ενώ η δημιουργία μιας δεύτερης αγοράς εργασίας με συνεχή επισφάλεια και αισθητά μειωμένα εργασιακά δικαιώματα (Αmin et al, 2002) προκαλεί εντεινόμενο άγχος.

Από την άλλη πλευρά, οι μετανάστριες έρχονται αντιμέτωπες με τα έμφυλα στερεότυπα, την καχυποψία και την προκατάληψη, το αίσθημα αποδημίας και αποξένωσης, την έλλειψη κοινωνικής πρόνοιας, τη σεξουαλική παρενόχληση, το πρόβλημα της τροφής, στέγασης, ιατροφαρμακευτικής κάλυψης και ανασφάλιστης εργασίας (Cohen, 1987. Φούσιας, 2011. Ξυπολυτάς, 2011. Ψημμένος, 2009). Τέλος, οι γηγενείς βιοπαλαίστριες αντιμετωπίζουν την ελλιπή ευελιξία στις εργασιακές συνθήκες, την κάθε είδους εκμετάλλευση, την ανασφάλιστη ή την άτυπη και περιστασιακή απασχόληση, την απουσία επαρκών και οικονομικά προσιτών υποδομών για τη φροντίδα των παιδιών και των ατόμων τρίτης ηλικίας (Πηλαβάκη, 2010).

Συνυφασμένο με την οικονομική ένδεια, την έλλειψη δομών στήριξης της οικογένειας και της άνισης κατανομής των οικιακών εργασιών και της ανατροφής των παιδιών, είναι το ζήτημα της υπογεννητικότητας, το οποίο εντείνεται  καθώς οι γυναίκες είτε δεν τεκνοποιούν για να εργάζονται, είτε δεν εργάζονται για να φροντίζουν τα παιδιά τους. (Συμεωνίδου, 2006).

Αντίστοιχα, λόγω της ανεπάρκειας της κοινωνικής ασφάλισης και της ιατροφαρμακευτικής κάλυψης, ελλοχεύει ο κίνδυνος των πλημμελών προληπτικών ιατρικών ελέγχων και της αύξησης των ασθενειών που σχετίζονται με το άγχος και τον υποσιτισμό (Walker, 2010. Κυριόπουλος, & Τσιάντου, 2009. Geitona, at al, 2007,  Catalano, 2009).

Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι, καθώς η φτώχεια και η ανεργία αποτελούν τη μάστιγα του γυναικείου φύλου, τα δικαιώματα των γυναικών παραμερίζονται στο όνομα της επιβίωσης και ενός κοινωνικοπολιτικού σχεδιασμού που δεν λαμβάνει όσο χρειάζεται υπόψη του τη διάσταση του φύλου ως κριτήριο για τη λήψη των καταλληλότερων μέτρων εξόδου από την κρίση.

6.    Συμπεράσματα-Προτάσεις

Η ισότητα των φύλων αποτελεί βασικό άξονα της επιδιωκόμενης οικονομικής ανάπτυξης μέσα από ένα πνεύμα κοινωνικής συνοχής. Η οικονομική κρίση επιβαρύνει το ήδη «γκρίζο» τοπίο των έμφυλων κοινωνικών διακρίσεων, όμως ίσως να αποτελέσει και το μοχλό πίεσης για την επιτάχυνση των διεργασιών εκείνων που θα οδηγήσουν σε μια συντομότερη και πιο αποτελεσματική έξοδο από το αρνητικό κλίμα που προκαλεί η ανισότητα και ο γυναικείος κοινωνικός αποκλεισμός. Η πολιτική/νομοθετική παρέμβαση επιβάλλεται τόσο στο θέμα των εργασιακών συνθηκών για τη γυναίκα όσο και στο θέμα της κοινωνικής της παρουσίας και της ψυχολογικής της υποστήριξης.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κάνει σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση όμως παρατηρείται ανισομερής εφαρμογή της ευρωπαϊκής γραμμής για την ισότητα των φύλων μεταξύ των Ευρωπαϊκών Εθνών, γεγονός που οφείλεται στα εκάστοτε εθνικά έμφυλα στερεότυπα. Επιβάλλεται επομένως η ενσωμάτωση της οπτικής του gender  mainstreaming στον πολιτικό σχεδιασμό (Καραμεσίνη, 2001). Οι διαρθρωτικές αλλαγές πρέπει να ξεκινήσουν από την κορυφή της πυραμίδας, με ειδικές νομοθετικές ρυθμίσεις και έναν πολιτικό σχεδιασμό που θα λαμβάνει υπόψη του τις συνέπειες από τον κοινωνικό αποκλεισμό των γυναικών, θέτοντας επιτέλους σε εφαρμογή τους στόχους της Στρατηγικής της Λισαβόνας.

Ο προσδιορισμός του ελάχιστου απαιτούμενου ποσού για την επιβίωση της ελληνικής οικογένειας και η διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών και υποδομών αποτελεί επιτακτική κρατική μέριμνα (Λαμπρινίδης & Μανιάτης, 2011). Η εισοδηματική στήριξη των ανέργων πιθανόν να επιλύσει κάποια από τα έντονα κοινωνικά προβλήματα, αν δεν θεωρηθεί αυτονόητη η «θυσία» των γυναικείων δικαιωμάτων για την ευόδωση των όποιων κοινωνικών μέτρων, ενώ η ατροφία του κράτους πρόνοιας ίσως αντιμετωπιστεί από την ανάπτυξη του τρίτου τομέα (Αδάμ, 2011).

Σημαντικό ρόλο θα παίξει η ενίσχυση των μέτρων κοινωνικής πρόνοιας τόσο για την αντιμετώπιση της υπογεννητικότητας, όσο και του έμφυλου μισθολογικού χάσματος, καταπολεμώντας με νομοθετική παρέμβαση τα φαινόμενα της άνισης μεταχείρισης στην επαγγελματική εξέλιξη των γυναικών και της «μαύρης» εργασίας. O πολιτικός σχεδιασμός πρέπει να συμπεριλάβει τη βελτίωση των εργασιακών συνθηκών των μεταναστριών, προσαρμόζοντας τα σχετικά προγράμματα στα πολιπολιτισμικά χαρακτηριστικά των μεταναστριών στην Ελλάδα (Τσακάλου, 2011).

Μέτρα κοινωνικής προστασίας πρέπει να ληφθούν τόσο για τις μετανάστριες που προσφέρουν οικιακή εργασία καθώς αντιμετωπίζουν προβλήματα ανασφάλιστης εργασίας, σεξουαλικής παρενόχλησης και δυσχερών εργασιακών συνθηκών, (π.χ. ελάχιστος χρόνος για προσωπική και οικογενειακή ζωή), όσο και για τις μετανάστριες θύματα σωματεμπορίας ή trafficking, που αντιμετωπίζουν προβλήματα βίας, κακοποίησης, οικονομικής εκμετάλλευσης, ναρκωτικών και υγείας με συνέπεια ψυχολογικά προβλήματα που τις οδηγούν ακόμη και στην αυτοκτονία. (Limoncelli, 2009. Cambani, 2010). Οι αυστηρές ποινές για όσους καταστρατηγούν τα οικονομικά και ανθρώπινα δικαιώματα αυτών των ευπαθών ομάδων και η πάταξη της διακίνησης «μαύρου» χρήματος από αυτές τις πηγές ίσως να περιορίσουν το πρόβλημα (Πουλοπούλου, 2003).

Αναγκαιότητα αποτελούν τα ειδικά δωρεάν προγράμματα προληπτικής και παρεμβατικής ιατρικής, καθώς πολλές από τις γυναίκες-θύματα του trafficking, προερχόμενες από χώρες μη αναπτυσσόμενες, δεν λαμβάνουν προφυλάξεις υγιεινής και αντισύλληψης (Raymond, 2002. Papanikolaou, 2008).

Η παροχή ίσων ευκαιριών στις γυναίκες όχι μόνο στην εργασία αλλά και στη δια βίου εκπαίδευση είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ισότιμη συνεισφορά τους  στην απαιτούμενη ανάπτυξη (Ιωκείμογλου κ.ά., 1998). Η χορήγηση εκπαιδευτικών, αμειβόμενων αδειών αποτελεί καίριο μέτρο, καθώς τα οφέλη σε επίπεδο ατομικό και κοινωνικό θα είναι τεράστια. Ωστόσο, το γεγονός ότι η εκπαίδευση δεν είναι επαρκής προϋπόθεση για την επαγγελματική ανέλιξη των γυναικών (Papageorgiou, 1999), υποδηλώνει την αναγκαιότητα ανατροπής των στερεοτύπων και την επιταγή νομοθετικής παρέμβασης.

Η κοινωνική ευαισθητοποίηση και η αυστηρή νομοθετικά αντιμετώπιση της έξαρσης της ενδοοικογενειακής βίας, αποτελούν επιτακτικές αναγκαιότητες, ενώ η ανάπτυξη προγραμμάτων ψυχολογικής υποστήριξης και για τα δύο φύλα είναι απαραίτητη για την ψυχική υγεία του πληθυσμού (Μπούρας & Λυκούρας, 2011).

Ομοίως, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι ειδικές οργανώσεις διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην «απενοχοποίηση» της γυναίκας στο ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας ώστε να αντιμετωπιστεί η συγκάλυψη του φαινομένου.

Στον πολιτικό σχεδιασμό απαιτείται η γυναικεία οπτική και εμπειρία, άρα είναι αναγκαία η ενισχυμένη συμμετοχή των γυναικών στα όργανα λήψης των αποφάσεων. Δέον είναι να ακολουθηθεί το παράδειγμα των διοικητικών συμβουλίων των εισηγμένων εταιρειών όπου εφαρμόζεται αυξημένη συμμετοχή του γυναικείου φύλου (Πηλαβάκη, 2010). Τόσο η συνθήκη του Άμστερνταμ το 1997 που ενέταξε την ισότητα στον κοινωνικό διάλογο μεταξύ εργοδοτικών και συνδικαλιστικών οργανώσεων, σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο (Γιαννακούρου, 1999), όσο και η Στρατηγική της Λισαβόνας είναι καιρός να εφαρμοστούν, προκειμένου να διασωθούν τα γυναικεία δικαιώματα.

Σαφώς οι διαρθωτικές αλλαγές ξεκινούν από την κορυφή της κοινωνικής δομής και την πολιτική απόφαση, το τοπίο όμως δεν πρόκειται να αλλάξει αν δεν αλλάξει η νοοτροπία της βάσης. Το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να συμβάλλει στην αποδυνάμωση των έμφυλων κοινωνικών στερεοτύπων ενώ άντρες και γυναίκες, με πνεύμα κοινωνικής συνοχής και ισότιμης συνεργασίας (Παντελίδου–Μαλούτα, 1988), οφείλουν να αντιμετωπίσουν τους κοινούς εχθρούς: τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό στην παρούσα κρίση.



7.    Βιβλιογραφία



Ελληνόγλωσση



·         Αβδελά, Ε. & Ψαρρά Α. (1985). Ο φεμινισμός στην Ελλάδα του μεσοπο­λέμου, Γνώση, Αθήνα, 1985,  σσ. 36-38.



·         Αβδελά, Έ. (1989). "Το αντιφατικό περιεχόμενο της κοινωνικής προστασίας: Η νομοθεσία για την εργασία των γυναικών στη βιομηχανία (19ος - 20ός αιώνας). Τα Ιστορικά 11: σσ. 339-360.



·         Αδάμ, Σ. (2011). Η κοινωνική οικονομία ως προσπάθεια αντιμετώπισης προβλημάτων κοινωνικού αποκλεισμού εν μέσω κρίσης:Μια κριτική προσέγγισης. Επιστημονική εταιρεία Κοινωνικής πολιτικής, 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Αθανασιάδης, Χ. (2007). επιμ. Μαραγκουδάκη, Ε., Εισαγωγή Θεμάτων για την προώθηση της ισότητας των φύλων.Μέρος Ι:  Οι δύο στιγμές του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος, Ιωάννινα, ΕΚΤ, σσ. 13-20



·         Βαϊου, Ν., Στρατηγάκη, Μ. (2001). Φεμινισμός και Εργασία Γυναικών: Συμπτώσεις και αποκλίσεις  Σεμινάρια Πολιτικού Προβληματισμού Φεβρουάριος – Μάρτιος 2001.



·         Βακώνδιος, Ν. «To τέλος μιας εθνικής κατάθλιψης» http://www.psychology-blog.gr/katathlipsi/to-telos-mias-ethnikis-katathlipsis.html προσπελάστηκε 29 Δεκεμβρίου 2011 πηγή: iatronet.gr



·         Βραχίμης, Κ., Πολυκάρπου, Α., Πασιαρδής Π., Χριστοφίδης, Λ. (2009) επιμ.  Γρηγορίου Π. «Μισθολογικό χάσμα ανδρών-γυναικών στην Κύπρο και την ΕΕ». Πανεπιστήμιο Κύπρου, Κέντρο Οικονομικών Ερευνών.



·         Γιαννακούρου, Μ. (1999) "Η ισότητα ευκαιριών μεταξύ ανδρών και γυναικών ως αντικείμενο της συλλογικής διαπραγμάτευσης και των συλλογικών συμβάντων εργασίας". Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, τομ. 16, τευχ. Οκτώβριος,  σελ. 50-72.



·         Γιωτάκος, Ο. (2011)  Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία  Προσαρμογή http://www.prosarmogi.gr/prosarmogi-articles.html προσπελάστηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2011



·         Ιωακείμογλου Η. (1984)  Κοινωνικοποίηση της οικιακής εργασίας. Θέσεις, Τεύχος 9, περίοδος: Οκτώβριος - Δεκέμβριος 1984 http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=101&Itemid=29 προσπελάστηκε στις 29 Δεκεμβρίου 2011.



·         Κατσανέβας, Θ. (2002). H μετεξέλιξη των επαγγελμάτων και το μέλλον της εργασίας. Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, Τεύχος 27, Ιούλιος.



·         Koυδούνα, Μ. (2007.) «Κοινωνικός αποκλεισμός και εκπαίδευση. Πολιτικές πρακτικές εκπαίδευση μεταναστών». Πρακτικά του Ελληνικού Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης (ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.), 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο με θέμα: «Σχολείο Ίσο για Παιδιά Άνισα»,Αθήνα, 4-6 Μαΐου 2007.



·         Καραμεσίνη, Μ. (2001) Πολιτικές στην εργασία. Από τα κινήματα στον κρατικό θεσμικό φεμινισμο Φεμινισμός και εργασία γυναικών: Συμπτώσεις και αποκλίσεις. Εταιρεία Πολιτικού Προβληματισμού «Νίκος Πουλαντζάς».



·         Κουζής, Γ. (2001) “Εργασιακές Σχέσεις και ευρωπαϊκή ενοποίηση: ευελιξία και απορρύθμιση ή αναβάθμιση της εργασίας;”, Μελέτες ΙΝΕ/ΓΣΕΕ/ΑΔΕΔΥ, αρ. 14.



·         Kυριόπουλος, Γ., Τσιάντου, Β. (2009). Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην υγεία και την ιατρική περίθαλψη  HEALTH ECONOMICS .Aρχεία Ελληνικής ιατρικής 2010. 27 (5)  σ.σ. 834-840



·         Laqueur, T., (2003) Kατασκευάζοντας το φύλο, Πολύτροπον, μετάφραση Μαρκέτου, Π. pp. 7-15 



·         Λαμπρινίδης, Γ. & Μανιάτης, Θ. (2011) Μέτρηση της απόλυτης φτώχειας στην Ελλάδα (Επιστημονική εταιρεία Κοινωνικής πολιτικής, 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Λυμπεράκη, Α., Tήνιος, Π. & Γεωργιάδης, Θ. (2011).  Χάσμα φύλου στην Τρίτη ηλικία: Η σωρευτική αναπαραγωγή της ανισότητας στη διάρκεια του κύκλου της ζωής4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Μακαρώνη, Ν. (2010). Διπλωματική εργασία. Φεμινισμός: μια περιγραφή του κινήματος σε αδρές γραμμές, Η ιστορία του φεμινισμού. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης, σσ.7-11



·         Μάνταλης – Χατζηαποστόλης Γ. (2010). Διπλωματική «Διεθνείς Οικονομικές κρίσεις», Τεχνολογικό εκπαιδευτικό ίδρυμα Κρήτης σχολή Διοίκησης και οικονομίας, Τμήμα Λογιστικής



·         Ματσαγγάνης, Μ. & Λεβέντη, Χ. (2011). Οι Διανεμητικές επιπτώσεις της κρίσης στην κατανομή του εισοδήματος στην Ελλάδα, 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Μελάς, Κ. (2011). Οι σύγχρονες κρίσεις του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος (1974-2008), Αθήνα, Λιβάνης



·         Μπαμπασίδης, Κ. (2011). Πολυνομία-Στρουθοκαμηλισμός και αδυναμία σχεδασμού  μεταναστατευτικής πολιτικής 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Μπουτζουβή, Α., (2003). «Γυναικείο κίνημα: Όψεις και δράσεις 1909-1922», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος 6, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σσ. 283-292.



·         Μουσούρη, Λ. (1993), Γυναίκα και Απασχόληση. Δέκα ζητήματα, Αθήνα: Gutenberg, σσ. 26-27



·         Μπούρας Γ. & Λυκούρας Λ. (2011). Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στη ψυχική υγεία Εγκέφαλος 48, σσ. 54-61.



·         Ξυπολυτάς, Ν. (2011). Οι συνέπειες της οικιακής εργασίας στις κοινωνικές και οικογενειακές σχέσεις των μεταναστριών: Η περίπτωση των Ουκρανών οικιακών εργατριών στην Αθήνα. Επιστημονική εταιρεία Κοινωνικής πολιτικής, 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Παντελίδου – Μαλούτα Μάρω (1988). «Γυναικείο Ζήτημα και κράτος πρόνοιας». στο Θ. Μαλούτας, Δ. Οικονόμου, Προβλήματα ανάπτυξης του κράτουςπρόνοιας, Αθήνα, Εξάντας σσ. 183-220.



·         Παπαδημητρίου, Κ. (1998) "Η µερική απασχόληση". Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, τομ. 10, τευχ. Απρίλιος,  σσ. 28-34.



·         Πετμεζίδου, Μ. & Παπαθεοδώρου, Χ. (επιμ.) (2004). Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός, Eξάντας σσ. 6-24



·         Πετράκη Κώττη, Α. (1998) "Η θέση της γυναίκας στην αγορά εργασίας στην Ελλάδα και οι διαφορές στις αμοιβές των δύο φύλων". Στο Μαγγανάρα, Ι. (επιμ.) Εργασία, Συνδικαλισμός και Ισότητα των Φύλων. Αθήνα, Οδυσσέας, σσ. 177-186



·         Πουλοπούλου, Έ. (2003) "Εμπορία γυναικών και κοριτσιών για τη βιομηχανία του sex: Η περίπτωση της Ελλάδας". Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τομ. 110, σσ. 271-307.



·         Ρεπούση, Μ. (2003). «Το φύλο των γυναικών: Έμφυλες ομάδες και γυναικείες διεκδικήσεις», στο Ιστορία του Νέου Ελλη­νισμού, τόμος 5, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σσ. 187-196.



·         Στυλιανού, Β. (2008) διπλωματική εργασία «Γυναικεία απασχόληση-επιχειρηματικότητα και ενδογενής τοπική ανάπτυξη μελέτη περίπτωσης: η πόλη Λεμεσός στην Κύπρο»,  Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα οικιακής οικονομίας και οικολογίας, σσ. 28-33



·         Συμεωνίδου, Χ. (2006) Οικογένεια και Γονιμότητα στην Ελλάδα. Έρευνα του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών Αθήνα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, σσ.42-46



·         Τσακάλου, Χ. (2011) Διαδικασίες κοινωνικού αποκλεισμού και παροχή υπηρεσιών των μεταναστατριών θυμάτων σεξουαλικής εκμετάλλευσης στην Ελλάδα. Επιστημονική εταιρεία Κοινωνικής πολιτικής, 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Φούσκας, Θ. (2011). Χαμηλού κύρους εργασία και αποσυλλογικοποίηση: η περίπτωση των μεταναστών από τις Φιλιππίνες στην Αθήνα 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Φερώνας Α. (2011) «Από τη Λισσαβόνα στην Ευρώπη 2020: Μια κριτική αξιολόγηση της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Κοινωνική Ένταξη. Επιστημονική εταιρεία Κοινωνικής πολιτικής, 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Xατζηκώστα, Α., (2011) διπλωματική εργασία: Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Π.Μ.Σ. Εφαρμοσμένης Πληροφορικής – ειδίκευση επιχειρηματικής πληροφορικής. Ο κοινωνικός-οικονομικός ρόλος της γυναίκας στον εργασιακό χώρο και η συμβολή της στην εθνική οικονομία, σ.σ. 18-26



·         Ψημμένος Ι. (2009) Η συμβολή της οικιακής εργασίας στην προνοιακή περιθωριοποίηση των μεταναστατριών, Κοινωνική Συνοχή και ανάπτυξη, (4) 1 σσ. 139-154.









Ξενόγλωσση



·         Albrecht, J., Bjorklund, A. and Vroman, S. (2003), “Is there a glass ceiling in Sweden?”, Journal of Labor Economics, Vol. 21, pp. 145-77 in . Barnet-Verzat C.& Wolf F.C.(2008). Gender wage gap and the glass ceiling effect: a firm-level investigation, International Journal of Manpower Vol. 29 No. 6, 2008 pp. 487






·         Annesley, C, & Scheele, A. (2011). Gender, Capitalism and Economic Crisis:Impact and Responses, Journal of Contemporary European Studies, V.19, issue 3, pp. 335-347



·         Agathonos-Georgopoulou, H. (1990) E Via stin Ikogevia (Violence in the family), Sigrona Themata,47, pp. 78–100.



·         Amin A., Cameron, A., Hudson, R. (1999) Welfare as Work? The potential of the UK social economy, Environment and Planning, A/31. pp. 2033-2051



·         Barnet-Verzat C.& Wolf F.C.(2008). Gender wage gap and the glass ceiling effect: a firm-level investigation, International Journal of Manpower Vol. 29 No. 6, 2008 pp. 486-502



·         Baron, A. (επιμ.), (1991). Work Engendered: Toward a New History of American Labor in Μακαρώνη, Ν. (2010). Διπλωματική εργασία. Φεμινισμός: μια περιγραφή του κινήματος σε αδρές γραμμές, Η ιστορία του φεμινισμού. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης.σσ.7-11



·         Bastos, A., Casaca S.F., Nunes, F.&  Pereirinha, J. (2009). Women and poverty: A gender-sensitive approach, The Journal of Socio-Economics , v. 38, pp.  764–778



·         Beck, U. (1992) Risk Society: Towards a New Modernity, London: Sage.



·         Bexter, J., Wright, E. Olin (2000) “The glass ceiling hypothesis, a comparative study o the Union States, Sweden, and Australian” Gender and Society, 14 (2), p. 276



·         Bronars, S. and Famulari, M. (1997), “Wage, tenure and wage growth variation within and across establishments”, Journal of Labor Economics, Vol. 15, pp. 285-317 in . Barnet-Verzat C.& Wolf F.C.(2008). Gender wage gap and the glass ceiling effect: a firm-level investigation, International Journal of Manpower Vol. 29 No. 6, 2008 pp. 488



·         Bordo, M., Hargreaves, D. & Kida, M. (2011).   Global shocks, economic growth and financial crises: 120 years of New Zealand experience, Financial History Review, V. 18, issue 3, pp. 333



·         Cambani, G. (2010) “Trafficking and women’s migration in the global context” Unpublished pp. 15-22



·         Cavounidis, J. (2006). Labour Market Impact  of Migration: Εmployment Structures and the Case of Greece, IMR in Τσακάλου, Χ. (2011) Διαδικασίες κοινωνικού αποκλεισμού και παροχή υπηρεσιών των μεταναστατριών θυμάτων σεξουαλικής εκμετάλλευσης στην Ελλάδα. Επιστημονική εταιρεία Κοινωνικής πολιτικής, 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Catalano, R. (2009). Health, Medical Care, and Economic Crisis. NEJM, V. 360, pp. 749-751



·         Chatzifotiou, S. (2000) Keeping domestic violence in silence: the case of Greece, in: Selected Proceedings of the International Conference on Family Violence: A Plan for Action, held in Nicosia, Cyprus,  pp. 113–123.



·         Cohen, R (1987) ”The work conditions of immigrant women live in domestics”, Recources for Feminist Research, 16 (1), pp. 36-38



·         Datta Gupta, N., Oaxaca, R.L. and Smith, N. (2006), “Swimming upstream, floating downstream: comparing women’s relative wage positions in the US and Dienmark”, Industrial & Labor Relations Review, Vol. 59, pp. 243-66  in Barnet-Verzat C.& Wolf F.C.(2008). Gender wage gap and the glass ceiling effect: a firm-level investigation, International Journal of Manpower Vol. 29 No. 6, 2008 pp. 488-9



·         De la Rica, S., Dolado, J.J. and Llorens, S. (2005), “Ceiling and floors: gender wage gaps by education in Spain”, IZA Discussion Paper, No. 1483 in Barnet-Verzat C.& Wolf F.C.(2008). Gender wage gap and the glass ceiling effect: a firm-level investigation, International Journal of Manpower Vol. 29 No. 6, 2008 pp. 488-492



·         De Witte, H. (1993). Phychological consequences of long-term unemployment: review of the literature. Psychologica Belgicα, 33, p. 1-35 in Tάζογλου Ε. (2007) Ανεργία και έμφυλες διαπραγματεύσεις: μια κριτική κοινωνικο-ψυχολογική προσέγγιση σε ανέργους/ες έγγαμους/ες άνδρες και γυναίκες, σ. 140.



·         European Commision, (2009). Employment, Social Affairs and Equal Opportunities. Opinion on the Gender Perspective on the response to the economic and financial crisis. Advisory Committee for equel opportunities for Women and Men. 



·         EWL (2010) Women’s poverty and social exclusion in the European Union at a time of recession. An invisible crise?



·         Fraser, N.(1997)  Iustitia Interrupta. Reflexiones críticas desde la posición ‘postsocialista’. Santafé de Bogotá: Siglo del Hombre Editores, Universidad de los Andes. Facultad de Derecho pp. 5, 33 in . Vargas V. (2003): Feminism, globalization and the global justice and solidarity movement, Cultural Studies, V.17, issue 6, pp. 907, 912



·         Fuchs, G.R. (2005). Gender and Poverty in Nineteenth-Century Europe.. Cambridge University Press,  pp. xi, p. 267.



·         Geitona, M., Zavras, D, Kyriopoulos, J. (2007) Determinants of healthcare utilization in Greece: Implications for decision-making. Eur J Gen Pract, 13: pp. 144−150



·         Giddens, A. (1996) ‘Reflexiones de Anthony Giddens sobre el proceso de mundialización. Extractos de su discurso de apertura en la conferencia de UNRISD sobre Mundialización y Ciudadanía’.UNRISD Informa, 15 in Vargas V. (2003): Feminism, globalization and the global justice and solidarity movement, Cultural Studies, V.17, issue 6, pp. 906-907



·         Jellal, M., Nordman, C. and Wolff, F.C. (2007), “Evidence on the glass ceiling effect using matched worker-firm data”, Applied Economics (in press) in Barnet-Verzat C.& Wolf F.C.(2008). Gender wage gap and the glass ceiling effect: a firm-level investigation, International Journal of Manpower Vol. 29 No. 6, 2008 pp. 486-502

.

·         Hammer, T. (2000) Mental health &  social exclusion among unemployed youth in Scandinavia. A comparative study. International Journal of Social Welfare, 9, pp.53-63 in Tάζογλου Ε. (2007). Ανεργία και έμφυλες διαπραγματεύσεις: μια κριτική κοινωνικο-ψυχολογική προσέγγιση σε ανέργους/ες έγγαμους/ες άνδρες και γυναίκες, σ. 222.



·         Hobsbawm,  Ε. (1962). Τhe age of revolutions, 1789-1848,  A Meritor Book, New American Library, στα Ελληνικά (1992), Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848. ΜΙΕΤ, Αθήνα, σ. 44-77, 381-395



·         Kaufmann G., Isaksen, G.S. & Lauer, K. (1996).“Testing the “glass ceiling” effect on gender differences in upper level management: The case of innovator orientation European Journal of Work and Organizational Psychology Volume 5, Issue 1,  pp. 29-41



·         Kessler-Harris, A. (1982). Out to Work: A History of Wage-Earning Women in the United States. Νέα Υόρκη: Oxford University Press.



·         Kohlman, M. (2004) "Person or position?: the demographics of sexual harassment in the workplace", Equal Opportunities International, Vol. 23 Iss: 3/4/5, pp.143 - 161



·         Κyriazis, N. (1998). Women’s Employment and Gender Relations in Greece: Forces of Modernatization and Tradition.European Urban and Regional Studies, 5,1 pp. 65-75 in  Tάζογλου Ε. (2007). Ανεργία και έμφυλες διαπραγματεύσεις: μια κριτική κοινωνικο-ψυχολογική προσέγγιση σε ανέργους/ες έγγαμους/ες άνδρες και γυναίκες, σ. 70



·         Lechner, N. (1996). ‘La transformación de la política’. Revista Mexicana de Sociología , LVI11(1): 5–17 in Vargas V. (2003): Feminism, globalization and the global justice and solidarity movement, Cultural Studies, V.17, issue 6, p. 907



·         Lewis, J. (1992). «Gender and the development of Welfare Regime’s» Journal of European Social Policy, 2(3), pp. 159-173 in Kαραμεσίνη, Μ. (2002). Η διάσταση του φύλου στη μεταρρύθμιση των συνταξιοδοτικών συστημάτων: η ελληνική περίπτωση, σ. 7.



·         Limoncelli, S.A. (2009). The trouble with trafficking: Conceptualizing women's sexual labor and economic human rights, Women's Studies International Forum, Volume 32, Issue 4, pp. 261–269



·         Lovenduski, J. (2005) Feminizing Politics (Cambridge: Policy) in Annesley, C, & Scheele, A. (2011). Gender, Capitalism and Economic Crisis:Impact and Responses, Journal of Contemporary European Studies, V.19, issue 3, p. 336



·         ΜcKinnon, C.A. (1991) The problem of Marxism and Feminism Library of Congress Cataloging-in-Publication Data, First Harvard University Press, paperback edition.



·         Miller, A.M. & Gross, R. (2004). Health and Depression in Women From the Former Soviet Union Living in the United States and Israel. Journal of immigration Volume 6, Number 4, pp. 187-196.



·         Neilson, B. & Rossiter, N. (2008), Precarity as a Political Concept, or, Fordism as Exception, Theory, Culture & Society, V.25,  issue 7-8, p. 52



·         Oaxaca R.L. & Ransom (1994). “On discrimination and the decomposition of wage differentials, Journal of Econometrics 61(1) pp. 5-21 in Βραχίμης, Κ., Πολυκάρπου, Α., Πασιαρδής Π., Χρστοφίδης, Λ. (2009) Μισθολογικό χάσμα ανδρών-γυναικών στην Κύπρο και την ΕΕ. Δοκίμια Οικονομικής Πολιτικής, επιμ. Γρηγορίου Π., Πανεπιστήμιο Κύπρου, Κέντρο οικονομικών ερευνών. 



·         Panagiotou, A. (2006) The gender pay gap in Cyprus: Οrigins and Policy Responces. A comprehensive study of 30 European countries. European Commission, Directorate-Generale for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities in Βραχίμης, Κ., Πολυκάρπου, Α., Πασιαρδής Π., Χρστοφίδης, Λ. (2009) Μισθολογικό χάσμα ανδρών-γυναικών στην Κύπρο και την ΕΕ. Δοκίμια Οικονομικής Πολιτικής, επιμ. Γρηγορίου Π., Πανεπιστήμιο Κύπρου, Κέντρο οικονομικών ερευνών. 



·         Papanikolaou, G. (2008),The sex industry, human trafficking and the global, prohibition regime: a cautionary tale from Greece, Trends Organ Crim , Volume 11 pp 379–409



·         Papageorgiou, Y. (1999) "The Status of Greek Professional Women at Work". Στο Dent, M., O’neill, M. & Bagley, C. (επιμ.) Professions, New Public Management  and the European Welfare State. Stoke-on-Trent, Staffordshire University Press, σελ. 157-166.



·         Phillips, A. (1995) The Politics of Presence (Oxford: Clarendon Press) in Annesley, C, & Scheele, A. (2011). Gender, Capitalism and Economic Crisis:Impact and Responses, Journal of Contemporary European Studies, V.19, issue 3, pp. 336



·         Phizaklea, A. (1983). One way ticket Migration and Female Labour, London:Routledge & Kegan Paul in Τσακάλου, Χ. (2011) Διαδικασίες κοινωνικού αποκλεισμού και παροχή υπηρεσιών των μεταναστατριών θυμάτων σεξουαλικής εκμετάλλευσης στην Ελλάδα. Επιστημονική εταιρεία Κοινωνικής πολιτικής, 4ο Διεθνές επιστημονικό συνέδριο: Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής σήμερα: Κριτικές προσεγγίσεις και προκλήσεις. Αθήνα, 10-11 Νοεμβρίου 2011



·         Raymond, G.J. (2002) The new un trafficking protocol, Women’s Studies International Forum, Vol. 25, No. 5, pp. 491 – 502.



·         Sagasti, F.R. (1998) ‘El surgimiento y los desafíos del orden global fracturado’. Agenda: Perú , October, p.21  in Vargas V. (2003): Feminism, globalization and the global justice and solidarity movement, Cultural Studies, V.17, issue 6, p. 909



·         Smith, J.S. (2008). The New Deal Order Jason Scott Smith, 2008, The New Deal Order. Enterprise & Societ, Volume 9, Issue 3, pp.521-534



·         Tsakloglou, P., Papadopoulos, F. (2002) “Aggregate level and determining factors of social exclusion in twelve European countries” Journal of European Social Policy 12 (30) , pp, 211-225



·         Vargas V. (2003): Feminism, globalization and the global justice and solidarity movement, Cultural Studies, V.17, issue 6, pp. 905-920



·         Υοung, R. (1999) “Prospecting for new jobs to combat social exclusion:Τhe Example of home-care services” European Urban and Regional Studies, 6 (2), pp. 99-113.



·         Vryonides, M & Zembylas, M. (2008) Distance Education Opportunities for Mature Women in Greece and Cyprus: Comparative Perspectives and Implications, European Journal of Open, Distance and e-learning special issue “What is the Role of Distance Education in the Implementation of the "Right" or "Access" to Education?”pp. 36-47



·         Waterman, P. (2001). Globalization, Social Movements and the New Ιnternatio-nalisms. London and Washington: Mansell in Vargas V. (2003): Feminism, globalization and the global justice and solidarity movement, Cultural Studies, V.17, issue 6, pp. 906



·         Walker, K. (2010). Historical perspectives on economic crises and health. The Historical Journal, Cambridge University Press. V. 53, 2, pp. 477-494





Ιστότοποι:

www.in.gr  στις 30/10/2007, με τίτλο: “Με συμβάσεις περιορισμένου χρόνου εργάζεται το 10,7% των γυναικών και το 7,3% των ανδρών”.


1 σχόλιο:

συνοικέσια είπε...

Πολύ ενδιαφέρουσα και με σημαντικό περιεχόμενο εργασία.

Η διαχειρήστρια,
One Plus One